Mensen die seksueel geweld ondergaan voelen zich vaak schuldig omdat ze zichzelf niet tegen de aanvallers beschermden. Ik voel me ook schuldig aan elke keer dat een man te ver ging. Ik doe onderzoek naar de reactie van dieren op stress, maar het kostte me de eerste dertig jaar van mijn leven om een verband te leggen tussen wat ik bestudeer en mijn neiging om bij seksueel grensoverschrijdend gedrag te glimlachen en gewoon te wachten tot het voorbij gaat.
Ik ben meerdere malen seksueel geïntimideerd door meerderen, seksueel aangevallen, of door vriendjes gedwongen tot seksuele handelingen die ik niet prettig vind. Ik heb nog nooit aangifte gedaan. Het was mijn schuld. Er was iets aan mij. Iets in de manier waarop ik me gedroeg dat deze mannen tot monsters maakte. Ik heb nooit ‘nee’ gezegd.
Ik heb geleerd dat vrouwen nee moeten zeggen. Dat ze zichzelf genoeg moeten respecteren om te vechten. En ik respecteer mezelf, maar ik kon in geen van de bedreigende situaties letterlijk het woord “nee” zeggen, laat staan terugvechten. Mijn stem leek ineen te krimpen, terwijl mijn lichaam slap werd. Erger nog, soms glimlachte ik, in de hoop dat ik door het gedrag aan te moedigen mezelf uit de situatie kon redden. “Speel gewoon mee tot je kunt ontsnappen,” dacht ik.
“Waarom heb ik niet geschreeuwd? Waarom heb ik me niet verzet? Waarom heb ik niemand iets verteld? Waarom deed ik wat de dader vroeg? Waarom ging ik keer op keer terug?” Deze vragen worden beantwoord in het boek Verlamd van angst
Ik had geen andere strategie om mannen die staren, beledigen, je ineens aanraken of iets ergers doen, te stoppen. Vraag me buiten deze situaties wat ik zou doen en je zou me zelfverzekerd horen verklaren dat ik de man in kwestie de mond zou snoeren. Maar als een man me lastig viel, me herhaaldelijk bleef vragen met hem mee naar huis te gaan, me gegijzeld hield in een hoek van de bar, me masseerde terwijl hij me privéles gaf, hield ik hem niet tegen. En ik kon niet voorkomen dat het verder escaleerde.
Ik heb lang geloofd dat mijn onvermogen om nee te zeggen mijn eigen tekortkoming was. Als ik het echt had willen stoppen, dan had ik wel een manier gevonden, toch? Maar niet lang geleden dwong een man met een belangrijke functie op mijn werkplek me toch tot dingen die ik niet wilde. Ik voelde me opnieuw bevroren. Dit was het incident dat mij brak. Ik kon niet meer leven met mezelf de schuld te geven.
Als wetenschapper heb ik experimenten gedaan met de stressreacties van vogels. Een fenomeen dat ik keer op keer heb gezien is de ‘tonische immobiliteit’. We vingen vogels en gaven ze een bandje om hun poot om ze te markeren. Toen we ze vrijlieten, probeerden ze meestal niet te vechten of te ontsnappen. We plaatsten ze voorzichtig op de grond en vaak bleven ze een paar minuten stilzitten voordat ze wegvlogen.
Toen ik eenmaal veilig weg was van het laatste roofdier, het incident dat me brak, zag ik mezelf als die vogels: zwaar ademend, nog steeds op de grond, alsof mijn vleugels me waren afgenomen.
Dood spelen is een overlevingstactiek. We hebben het vaak over de vlucht- of de vechtreactie, maar we slaan gemakshalve de derde optie over, namelijk bevriezen. In plaats van problemen oplossen of cognitieve activiteiten prioriteren, sluiten onze hersenen de signalen naar ons lichaam af. Het is een onvrijwillige fysiologische respons die in situaties met een hoog risico kan voorkomen. We kunnen die natuurlijke reactie van ons lichaam op dit moment niet stoppen. Het is als proberen niet te knipperen wanneer iemand iets naar ons gezicht gooit. Ons lichaam heeft een verdedigingsmechanisme ontwikkeld dat honderdduizenden, zo niet miljoenen, jaren van ontwikkeling achter zich heeft. Dat mechanisme is bevriezen.
Tijdens een seksuele aanval kunnen we de dood riskeren door te proberen te ontsnappen of te vechten – of niet. Als we ons best doen om de dominante leden van de stam te sussen, kunnen we met minimale lichamelijke schade ontsnappen. Uit een recent onderzoek (2017) van Möller, Söndergaard en Helström blijkt dat 70 procent van de slachtoffers van seksuele intimidatie significant last heeft van tonische immobiliteit. Dezelfde vrouwen hebben een 2,75 keer meer kans op de ontwikkeling van PTSS en 3,42 keer meer kans op ernstige depressie.
Vrouwen die bevriezen keren steeds in gedachten terug naar het moment en herinneren niet alleen wat er is gebeurd, maar ook elke gelegenheid die we hadden om het te stoppen. We zien onszelf glimlachen en ons gedragen als bereidwillige deelnemers. Wanneer onze naaste primatenneefjes, de bonobo’s en chimpansees, bang of nerveus om zijn, tonen ze hun tanden op een manier die opvallend veel weg heeft van onze glimlach. Het is een gebaar van onderwerping dat het meest wordt gebruikt door leden met een lage status om aanvallers tevreden te stellen en zichzelf te beschermen tegen geweld.
In 2001 voerden Marianne LaFrance en Julie Woodzicka een onderzoek uit onder vrouwelijke studenten, waarbij zeer ongepaste vragen werden gesteld in een sollicitatiegesprek. Bijvoorbeeld: draag je beha’s naar werk? Vind je jezelf seksueel aantrekkelijk? Elk van deze vrouwen had eerder aangegeven dat als ze ooit te maken kregen met seksuele intimidatie, ze de confrontatie zouden aangaan, vertrekken en het zouden melden. Maar toen het daadwerkelijk gebeurde, reageerde geen van de vrouwen zoals ze van te voren had gedacht. De vrouwen gingen geduldig zitten en beantwoordden alle vragen …. glimlachend.
We glimlachten niet uit aanmoediging. We bevroren en waren machteloos. Maar we vinden toch manieren om onszelf de schuld te geven. Sterker nog, hoe vaker we blootgesteld worden aan dit soort trauma’s en bevriezen, hoe groter de kans is dat we de volgende keer weer bevriezen. Onze hersenen registreren de overleving van de vorige aanval als een succes.
Waar beginnen we met het bestrijden van onze biologische programmering? Ik zou willen dat ik een oplossing had, maar dat ik die niet heb wil niet zeggen dat we er daarom niet over moeten praten. Het probleem is complex en het is moeilijk en het raakt veel te veel pijnpunten en dat is precies de reden waarom we meer aandacht moeten besteden. Het begint met een eerste stap: stoppen met onszelf de schuld te geven van “niets doen”.
Een verhaal over trauma en heling
Hoe overleven we? is een autobiografische zoektocht naar de oorzaken en gevolgen van seksueel misbruik en hoe de keten te doorbreken. Deze prachtige tweede graphic novel van Francine Oomen is wederom openhartig, taboedoorbrekend, actueel én urgent.