Two-spirit

Wat is Two-spirit?

Two-spirit is een term die wordt gebruikt binnen inheemse gemeenschappen in Noord-Amerika, zoals bij Native Americans, First Nations en Alaskan Natives. De term verwijst naar mensen die zowel mannelijke als vrouwelijke eigenschappen in zich dragen, op lichamelijk, sociaal of spiritueel vlak.

Two-spirit is geen moderne identiteit in de zin van westerse LGBTQ-labels, maar een herwaardering van traditionele rollen die al eeuwenlang bestonden. Het is een overkoepelende term voor mensen binnen inheemse culturen die zich niet thuis voelen in het klassieke westerse onderscheid tussen man en vrouw. De nadruk ligt op de combinatie of vermenging van mannelijke en vrouwelijke energieën of rollen binnen één persoon.

Binnen veel inheemse gemeenschappen werden mensen die we nu two-spirit zouden noemen gezien als bijzonder. Ze vervulden vaak spirituele, sociale of ceremoniële functies. Two-Spirit is behalve een genderidentiteit dus ook een culturele en spirituele rol. In sommige stammen werd deze rol erkend lang voor koloniale invloeden de traditionele structuren verstoorden. Niet elke stam gebruikt dezelfde term of betekenis. Alleen mensen met inheemse achtergrond kunnen zich Two-Spirit noemen.

Sky voelde zich altijd anders, maar niet op een manier die paste binnen de woorden die hen hoorde opgroeien. Woorden als ‘homo’ of ‘trans’ kwamen weleens voorbij op school, maar geen ervan voelde als thuis. Sky’s grootmoeder, een rustige vrouw die elke ochtend salie brandde, zei eens: “Jij draagt vuur én water.” Sky wist toen niet wat ze daarmee bedoelde.

Jaren later nam Sky deel aan een cultureel kamp in hun stamgebied. Tijdens een sessie over traditionele rollen sprak een oudere over hoe hun volk vroeger meer dan twee genders kende. Ze spraken over mensen die tussen werelden liepen, die met beide ogen konden zien, met beide harten konden voelen.

Er gebeurde iets in Sky. Het ging niet om een label of een moderne categorie. Het voelde als herinneren. Als thuiskomen. Na afloop sprak Sky de oudere aan, zonder precies te weten wat te zeggen. De ander knikte alleen en zei: “We hebben op je gewacht om je te herinneren.”

Sky begon hun taal opnieuw te leren. Luisterde naar oude liederen. Ging zitten met kennisdragers. Hoe meer hen leerde, hoe meer dingen op hun plek vielen. Het ging niet alleen om zelfacceptatie, maar om het opnemen van een oude rol die ooit gewist werd.

Tegenwoordig stelt Sky zich voor als Two-Spirit. Niet om iets uit te leggen, maar omdat het klopt. Het is geen nieuw woord, maar een rol die altijd heeft bestaan. Door meer te leren over hun taal en tradities, voelt Sky zich sterker verbonden met waar ze vandaan komen. Two-Spirit zijn betekent voor hen niet alleen zichzelf begrijpen, maar ook iets terugbrengen wat bijna verloren was.

Geschiedenis

In veel inheemse samenlevingen was gender niet beperkt tot twee vaste categorieën. Verschillende stammen kenden specifieke termen voor mensen die buiten het westerse man-vrouwmodel vielen. Bij de Diné (Navajo) spreekt men van nádleehi, wat letterlijk betekent: iemand die in balans leeft. In de Lakota-traditie werd de term winkte gebruikt voor mannelijke personen met vrouwelijke sociale of spirituele rollen. In het Zapotekengebied in Oaxaca, Mexico, bestaat de term muxe, die verwijst naar een derde gender. Deze begrippen tonen aan dat gender in veel culturen werd benaderd als sociaal, spiritueel en relationeel.

Two-spirit personen namen vaak taken op zich die niet onderverdeeld konden worden in ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’. Ze konden ceremoniën begeleiden, genezende rituelen uitvoeren of verantwoordelijk zijn voor de opvoeding van kinderen. Hun rol werd niet los gezien van de gemeenschap, maar als een essentieel onderdeel ervan. Gender werd niet individueel gedefinieerd, maar ingebed in functie, gedrag en positie binnen de samenleving. Two-spirit zijn was geen afwijking, maar een erkende variatie.

Kolonisatie maakte daar systematisch een einde aan. Missionarissen verboden ceremoniën, introduceerden binaire gendernormen en labelden alles wat daarbuiten viel als zondig of ziekelijk. Kinderen werden ondergebracht in kostscholen, waar inheemse taal, cultuur en genderrollen actief werden onderdrukt. Deze vorm van structurele assimilatie heeft generatieslang sporen nagelaten. Veel van de oorspronkelijke termen en praktijken raakten in onbruik, werden geheim gehouden of raakten vervormd door angst en taboe.

In 1990 werd tijdens een bijeenkomst van inheemse LGBTQIA+ personen in Winnipeg de term two-spirit voorgesteld. Het was een bewuste poging om afstand te nemen van koloniale labels zoals berdache, een denigrerende term die in de antropologie was ingeburgerd. De nieuwe naam was bedoeld als overkoepelend begrip dat ruimte biedt aan verschillende rollen in verschillende culturen. Niet als universele vervanging, maar als gemeenschappelijke herwaardering. Daarmee ontstond ook een basis voor activisme, herstel en zichtbaarheid.

Kritiek en variatie

Hoewel de term two-spirit door velen wordt gebruikt, is hij niet in elke gemeenschap ingeburgerd. Sommige stammen geven de voorkeur aan hun eigen historische termen. Deze woorden zijn diep verbonden met taal, landschap en spirituele systemen, en kunnen niet eenvoudig worden vervangen. Two-spirit wordt in zulke gevallen gezien als te algemeen, of als een term die de onderlinge verschillen tussen culturen onzichtbaar maakt. De breedte van het begrip is tegelijk zijn sterkte en zijn zwakte.

Ook de formulering “two” roept discussie op. Het suggereert een balans tussen twee uitersten, terwijl veel inheemse opvattingen over gender niet binaire tegenstellingen hanteren. In sommige tradities bestaat er een vloeiend of meervoudig gendersysteem, in andere wordt gender gekoppeld aan taken of fases van het leven. Wie de term bekijkt vanuit een westers denkkader, loopt het risico hem te reduceren tot ‘half man, half vrouw’, terwijl dat in veel gevallen niets te maken heeft met hoe iemand zichzelf of hun rol ziet.

Belangrijk is ook het onderscheid tussen gender en seksualiteit. Two-spirit verwijst primair naar een sociale of spirituele genderrol, en niet automatisch naar seksuele oriëntatie. In veel inheemse culturen werden deze begrippen überhaupt niet als gescheiden categorieën behandeld. De term mag dus niet verward worden met westerse termen als gay, trans of queer, ook al zijn er soms overlappingen. Two-spirit zijn betekent in de eerste plaats deel uitmaken van een traditie waarin gender een bredere sociale betekenis heeft.

Maatschappelijke impact

De zichtbaarheid van two-spirit personen neemt toe, mede door activisme en educatie binnen inheemse gemeenschappen zelf. Er ontstaan weer netwerken, bijeenkomsten en archieven waarin oude kennis wordt verzameld en gedeeld. Platforms als WeRNative en de Two-Spirit Journal bieden ruimte aan verhalen, onderzoeken en ervaringen. Die inspanningen zorgen ervoor dat jongere generaties opnieuw verbinding kunnen maken met wat eerder verloren leek.

Tegelijkertijd bestaan er nog veel obstakels. Binnen de eigen gemeenschap is er niet altijd erkenning of kennis van de oorspronkelijke rol, zeker niet wanneer kolonisatie en kerkelijke invloed diepe sporen hebben achtergelaten. In bredere queer gemeenschappen wordt two-spirit vaak niet begrepen of verkeerd gekaderd. Dat leidt tot miskenning of exotisering, zelfs wanneer de intentie inclusief lijkt.

Ook in onderwijs en zorg ontbreekt vaak kennis. Two-spirit wordt meestal niet genoemd in lesmateriaal, en hulpverleners werken met westerse begrippen die geen recht doen aan culturele complexiteit. Hierdoor worden problemen verkeerd geïnterpreteerd of geminimaliseerd. Two-spirit personen krijgen te maken met een combinatie van racisme, genderdiscriminatie en culturele ontkenning.

Ondanks deze uitdagingen groeit het besef dat herstel niet alleen persoonlijk is, maar ook collectief. Two-spirit activisme richt zich op het terugbrengen van taal, rol en plaats binnen de gemeenschap. Dit gebeurt niet door tradities te idealiseren, maar door ze opnieuw bruikbaar te maken. Dat herstelwerk is traag en kwetsbaar, maar ook doelgericht en noodzakelijk.

Tenslotte

Two-spirit is geen modewoord of cultureel ornament. Het is een hedendaagse term voor iets dat diep geworteld is in traditie. De betekenis ervan hangt af van plaats, taal en gemeenschap. Two-spirit verwijst niet naar één identiteit, maar naar een veelvoud aan rollen die opnieuw zichtbaar worden gemaakt. Het vraagt om erkenning, maar vooral om zorgvuldigheid. Wie de term gebruikt, moet weten waar die vandaan komt en wat hij betekent binnen een specifieke context.