Sektes en het gevaar van sektarisme

In 2019 werd Nederland opgeschrikt door de ontdekking van een gezin in Ruinerwold dat negen jaar lang zo goed als afgesloten van de buitenwereld leefde. De familie, bestaande uit een vader en zes volwassen kinderen, werd gevonden in een afgesloten ruimte in een boerderij. Het gezin wachtte in spanning op een dag des oordeels.

Dit klinkt veel mensen als vreemd in de oren, maar de denkwereld van dit gezin is geen uitzondering. Over de hele wereld ontstaan voortdurend nieuwe religieuze bewegingen of sektes als afsplitsing van een bestaande religieuze stroming of spontaan door de leer van een charismatische leider.

Wat is de definitie van een sekte?

Over wat precies een sekte is, bestaat veel discussie, met name vanwege de negatieve connotatie. Om die reden wordt ook wel de term ‘nieuwe religieuze beweging’ gebruikt.

Een gemeenschappelijk kenmerk van nieuwe religieuze bewegingen of sekten is charismatisch leiderschap. De leider heeft volgens betrokkenen een persoonlijke binding met zijn volgelingen en vaak ook met God of een spiritueel opperwezen. Doorgaans wordt deze persoon gezien als de uitverkorene, een messias of iemand met een missie. Sektes eisen daarnaast vaak exclusieve toewijding van hun leden.

De omvang van een sekte kan variëren van drie tot duizenden leden en ook de achtergronden van de leden zijn divers.

In de praktijk blijkt het moeilijk om een bondige, wetenschappelijke definitie te geven van een sekte of nieuwe religieuze beweging. Bryan Wilson ging dit dilemma uit de weg door niet te streven naar een definitie, maar door typische kenmerken te formuleren die in wisselende volgorde en intensiteit in iedere sekte terug te vinden zijn:

• lidmaatschap uit vrije keuze, niet door geboorte;
• toelating tot het lidmaatschap op grond van door de sekteleiders erkende en aantoonbare kennis van de leer, een persoonlijke bekeringservaring of een aanbeveling door een ouder lid van de sekte;
• het karakter is exclusief en gesloten; wie zich niet aan de geldende leer houdt of tegen de regels van de moraal of de organisatie zondigt, wordt uitgestoten;
• de sekte beschouwt zich als een elite, begiftigd met een bijzonder inzicht of belast met een bijzondere opdracht;
• er is sprake van een streven naar persoonlijke perfectie;
• er is geen principieel verschil tussen leken en priesters of voorgangers;
• er is gelegenheid om spontaan uiting te geven aan een persoonlijk gevoel van betrokkenheid;
• de sekte staat vijandig of onverschillig tegenover de samenleving en de staat;
• het lidmaatschap is absoluter en omvattender dan dat van een kerkgenootschap;
• er is sprake van een duidelijk herkenbare eigen ideologie;
• overtreders van de regels worden als verraders beschouwd en voor hun overtredingen gestraft of uitgestoten.

Wat is de definitie van een destructieve sekte?

In een destructieve sekte of een sekte met misstanden worden de leden geïsoleerd van andere mensen en geïndoctrineerd of ‘gehersenspoeld’. In een deel van de sekten worden daarnaast strafbare feiten gepleegd, zoals witwassen, seksuele-, financiële- en arbeidsuitbuiting of het onthouden van adequate medische zorg. 

Er zijn ook groepen waarin mensen worden aangezet om alles op te geven: werk, goederen, geld, hun familie, hun eigen mening. Er speelt vaak ook manipulatie, straffen en vernedering en kindermisbruik of verwaarlozing. Sommige sektes draaien uit op een zelfmoordpact.

Lees ook: De vijf bloederigste sektes van de twintigste eeuw

Primaire kenmerken destructieve sektes

Psychiater Robert Jay Lifton, die ooit les gaf aan de Harvard Medical School, schreef begin jaren tachtig een artikel met de titel Cult Formation. Hij schetste drie primaire kenmerken als de meest voorkomende kenmerken van destructieve sektes:

• Een charismatisch leider die langzamerhand een object van aanbidding wordt wanneer de algemene principes die de groep oorspronkelijk in stand hielden hun macht verliezen. Deze leider leeft en heeft geen andere verantwoordelijkheden dan de leider zijn. Hij of zij wordt het meest bepalende element van de groep en de bron van macht en autoriteit.

• Een proces van indoctrinatie of educatie dat gezien kan worden als dwangmatige overreding of denkhervorming (manipulatie of hersenspoeling). Leden van een sekte zullen vaak dingen doen die niet in hun eigen belang zijn, maar in het belang van de groep of de leider.

• Economische, seksuele en andere uitbuiting van groepsleden door de leider en de heersende orde. Dit kan variëren van arbeidsschendingen, kindermishandeling, medische verwaarlozing tot in sommige extreme en geïsoleerde situaties oproepen tot geweld of massale zelfmoord.

Kenmerken van ideologische totalitairiteit

Robert Jay Lifton beschreef acht indicatoren op basis waarvan kan worden bepaald hoe sterk de sekte ideologisch totalitair is:

• Milieu control
  een volledige beheersing van je leefmilieu. Milieu control in zijn meest absolute vorm leidt tot het verliezen van je persoonlijke autonomie.
• Mystical manipulation 
  de leider of hogere regionen hebben een absoluut vertrouwen in de juistheid van beslissingen, hoe absurd of tegenstrijdig die ook zijn.
• The demand for purity 
  in de groep is er een strikt dualistische visie op mens en wereld en een diepe kloof tussen goed en kwaad, waarbij het goede samenvalt met je ideologie.
• The cult of confession 
  er zijn geen grenzen zijn tussen jou en je omgeving, je bent eigendom van het systeem.
• The ‘sacred science’ 
  het centrale dogma is onaantastbaar. Sacred science geeft je een sterk gevoel van innerlijke zekerheid: je hebt de waarheid gevonden.
• Loading the language
  het ideologische jargon is voor een belangrijk deel opgebouwd uit begrippen met een vaste positieve of negatieve betekenis
• Doctrine over person 
  de leer is belangrijker dan jou als individu, dus mag en moet jouw werkelijkheid aangepast worden aan de eisen van de leer.
• The dispensing of existence 
  je kan alleen bestaan als je leeft in overeenstemming met de leer. Geloven en gehoorzamen zijn de basisvoorwaarden voor je bestaan.

Risicovolle overtuigingen

Het zijn niet alleen religieuze groepen waar zorgen over zijn. Het gaat ook om spirituele, mindfullness, politieke, therapeutische en educatieve groepen. Sommige groepen passen misschien niet in de volledige definitie van een destructieve sekte, maar kunnen vergelijkbare potentiële risico’s voor de deelnemers met zich meebrengen.

Hier volgen waarschuwingssignalen van een potentieel onveilige groep of leider. Hoe meer je herkent in deze punten, hoe groter de kans dat je te maken hebt met een destructieve sekte, of een groep die zich als zodanig ontwikkelt:

• Een charismatische, autoritaire en allesbepalende leider.
• Je mag er geen eigen mening op na houden.
• Isolatie; banden familie en vrienden worden doorgesneden
• Een sterk wij-zij denken. De groep zondert zich af. ‘Je bent voor of tegen ons’.
• Onredelijke angst voor de buitenwereld, zoals voor dreigende rampen, kwaadaardige samenzweringen en vervolgingen.
• Geen tolerantie voor vragen of kritisch onderzoek
• Geen zinvolle financiële openbaarmaking met betrekking tot het budget of de uitgaven, zoals een onafhankelijk gecontroleerde financiële verklaring.
• Je wordt als volgeling nooit “goed genoeg” gevonden.
• Er is geen legitieme reden om weg te gaan, oud-volgelingen hebben het altijd bij het verkeerde eind, er wordt negatief of zelfs kwaadaardig over ze gesproken.
• Je identiteit wordt afgenomen of je wordt gedwongen tot het aannemen van een andere naam
• Er is sprake van buitenproportioneel straffen en vervolgens weer belonen
• Er wordt slaaptekort gecreëerd of je dag- en nachtritme wordt omgedraaid. Soms is er beperkt of weinig eten en drinken
• Je moet grote sommen geld afstaan
• Je moet veel werken voor het gezamenlijke belang zonder dat daar een beloning tegenover staat
• Er is sprake van ongepaste seksuele omgangsnormen
• Er is sprake van manipulatie van je partnerkeuze
• De groep of leider is het exclusieve middel om de waarheid te kennen of validatie te ontvangen. Geen enkel ander proces is echt, aanvaardbaar of geloofwaardig.
• Voormalige leden vertellen vaak dezelfde verhalen over misbruik en weerspiegelen een vergelijkbaar patroon van problemen.
• Er zijn verslagen, boeken, nieuwsartikelen of uitzendingen die de mishandelingen van de groep of de leider documenteren.

Het verschil tussen sektes en religies

Sommige groepen die ooit als sektes werden gezien zijn historisch gezien geëvolueerd en kunnen nu als religie te worden beschouwd. De meeste religies die we kennen zijn daar een voorbeeld van.

De macht is bij deze groepen overgeheveld van één enkele leider naar een bredere kerkelijke overheid en de groep wordt niet langer gezien als persoonlijk gestuurd en gedefinieerd door één enkel individu.

Een bekend voorbeeld is het Christendom, dat gevormd is rondom het sektarische leiderschap van Jezus in de tijd dat het Jodendom de algemene godsdienst was. Recenter zijn de zevendedags-adventisten, ooit geleid door Ellen White of de door Joseph Smith gestichte mormonenkerk.

Hoewel ook destructieve sektes soms religies worden als ze niet meer één charismatische levende leider hebben, betekent dit niet dat ze geen risico meer vormen op de andere destructieve sektarische elementen zoals indoctrinatie en uitbuiting van de leden.

Sektes in Nederland en België

Nederland

Het tv-programma Undercover in Nederland zond in 2011 een reportage uit over de misstanden binnen The Miracle of Love, een internationale sekte, opgericht in 1987 in San Diego, actief in Nederland vanaf 2006, waarin verschillende religies gecombineerd worden. Daarna drongen Kamerleden aan op een onderzoek.

Onderzoek Het warme bad en de koude douche uit 2013

• De organisatie die onderzoek deed namens het ministerie, Bureau Beke, ging in 2013 uit van enkele honderden tot duizenden sektes.
• Ook valt op dat sekten zijn vaak klein zijn: zo’n driekwart heeft minder dan 100 leden.
• De helft van de sekten heeft een christelijke grondslag. Iets meer dan een derde is spiritueel en een tiende heeft een educatief karakter.
• Het grootste deel van de spirituele groepen draait om een therapeut die persoonlijke ontwikkeling, ‘healing’ en bewustzijnsverandering preekt. Vooral vrouwen lijken zich tot hen aangetrokken te voelen. In spirituele kring staat daarnaast vaak een vrouw aan het hoofd.
• Spirituele sekten trekken vaak hoogopgeleiden, groepen in christelijke hoek vaak lageropgeleiden.

Strafbare misstanden

Beke telde 84 ‘nieuwe religieuze en spirituele bewegingen’ die in verband worden gebracht met al dan niet strafbare misstanden. De onderzoekers baseren zich onder meer op gesprekken met (ex-)sekteleden en hun familie en op meldingen die zijn gedaan bij het voormalige meldpunt Sektesignaal. Daardoor is het onderzoek niet representatief.

Het ministerie schat in het onderzoek Het warme bad en de koude douche uit 2013 dat in 46 van de 84 gevallen er volgens (ex-)leden of hun familie sprake is van strafbare feiten. Betrokkenen doen maar zelden aangifte. Ze schamen zich of zijn bang voor straf.

• De helft van de misdaden draait om seksueel misbruik
• Mishandeling en bedreiging komen ook vaak voor.
• Het ministerie telde twee gevallen waarbij een sekte volgens betrokkenen over ging tot moord.

Psychologische misstanden komen veel vaker voor: zo’n 76 keer. Het gaat bij psychologische misstanden om zware psychische druk. Leden moeten bijvoorbeeld langdurig op elkaar inpraten, steeds dezelfde boodschap herhalen en uren achter elkaar bidden. Wie niet voor de groep is, is er sowieso tegen. En het loopt verkeerd met je af als ze niet wilt luisteren.

Een groot deel van de psychologische druk draait daarnaast om geld. Leden moeten geld of bezittingen afstaan aan de leider of moeten veel betalen voor allerlei cursussen.

Mensen raken volgens betrokkenen ook vaak geïsoleerd: in de helft van de gevallen hebben ze uiteindelijk geen contact meer met hun familie en verbreken of verwaarlozen ze relaties.

Schatting uit 2019

Volgens berekeningen uit 2019 van het voormalige Meldpunt Sektesignaal zijn er in Nederland tussen de 84 en 140 sektes actief, met tussen de 8.000 en 10.000 volgelingen in totaal. Het Nederlandse meldpunt Sektesignaal is begin 2020 opgeheven, omdat het ministerie van Justitie en Veiligheid de financiering stopte.

Kerkgenootschappen zijn in Nederland verplicht om zich te laten registreren. Op deze manier kan er gecontroleerd worden welke nieuwe religieuze groeperingen actief zijn in Nederland. Aan de andere kant treden we in Nederland niet streng op tegen sektes, mogelijk omdat we veel waarde hechten aan de vrijheid van godsdienst.

De volledige lijst van religieuze organisaties ingeschreven bij de KvK

In Nederland zijn er maar een paar sekteleiders tot cel- of tbs veroordeeld: Lou de Palingboer en Sipke Vrieswijk, de profeet van de Gemeente Gods. 

België

België is meer gespitst op het in beeld brengen van verdachte kerkgemeenschappen dan Nederland en publiceerde in 1997 het honderden pagina’s tellende rapport Parlementair Onderzoek met het oog op de beleidsvorming ter bestrijding van de onwettige praktijken van de sekten en van de gevaren ervan voor de samenleving en voor het individu, inzonderheid voor de minderjarigen.

Het wetsvoorstel dat twee liberale parlementariërs hierop indienden pleitte voor geldboetes en gevangenisstraffen en werd door de evangelische christenen als bedreigend ervaren omdat de definitie van sektes breed toepasbaar was op religieuze praktijken in het algemeen. Verschillende evangelische kerken werden daarnaast in het rapport in één adem genoemd met genootschappen als Scientology en de Orde van de Zonnetempel.

In 1998 werd het informatie- en adviescentrum inzake schadelijke sektarische organisaties (IACSSO) opgericht, een permanent en onafhankelijk centrum ter bescherming van het individu en de samenleving. Deze organisatie is nog altijd heel actief en gaf in 2018 nog het advies aan de staat om onderzoek te doen naar seksueel misbruik van minderjarigen bij de Jehova’s getuigen.

Lees ook: De vijf bloederigste sektes van de twintigste eeuw

Lees ook: Waarom sluiten mensen zich aan bij een sekte?