Infectieziekten eindigden de heerschappij van Athene, teisterden Middeleeuws Europa, veegden het Incarijk van de kaart en houden de wereld nog steeds in hun greep.
Wat is een pandemie?
Een pandemie is het ergste scenario van een overdraagbare ziekte: wanneer een infectieziekte zich buiten de grenzen van een land verspreidt wordt de ziekte een pandemie. Een pandemie heeft grote invloed op de stabiliteit van menselijke samenlevingen.
Overdraagbare ziekten bestonden al tijdens de jagers-verzamelaarsdagen van de mensheid, maar dat werden geen pandemieen. De verschuiving naar het agrarisch leven 10.000 jaar geleden creëerde gemeenschappen die epidemieën meer mogelijk maakten. Malaria, tuberculose, lepra, griep, pokken en andere ziekten verschenen in deze periode voor het eerst.
Hoe meer steden er werden gebouwd en handelsroutes werden gesmeed en hoe meer oorlogen werden gevoerd, hoe waarschijnlijker het werd dat er een pandemie zou uitbreken.
Tijdlijn
Dit is een tijdlijn van enkele, maar niet alle, pandemieën die de geschiedenis van de mensheid veranderden:
Atheense pandemie
430 – 426 voor Christus
De vroegste geregistreerde pandemie viel samen met de ondergang van Athene en vond plaats tijdens de Peloponnesische oorlog. Nadat de ziekte door Libië, Ethiopië en Egypte was gegaan, stak het de Atheense muren over toen de Spartanen de stad belegerden. Maar liefst tweederde van de bevolking stierf.
De aandoening openbaarde zich eerst in het gezicht, dat rood en warm werd. De ogen gingen branden, waarna de ziekte op de keel en tong sloeg en de patiënt begon te hoesten en niezen. De huid raakte bedekt met puisten en zweren. Vanwege de hevige koorts wilden zieken zich alleen nog maar in koud water dompelen. Ze konden niet slapen en hadden een onlesbare dorst. Sommigen stierven aan diarree, anderen van uitputting.
Dokters zochten tevergeefs naar een oorzaak of remedie. Welke ziekte Athene had overvallen is tot op de dag van vandaag niet zeker. Historici en medici opperen tyfus, cholera of een voorlopen of vroege vorm van de mazelen of ebola.
De ziekt verzwakte de Atheners aanzienlijk en was een belangrijke factor in hun nederlaag door de Spartanen.
Pest van Antoninus
165 – 180 na Christus
De pest van Antoninus, ook wel bekend als de plaag van Galenus (de medicus die de ziekte beschreef) was een antieke pandemie van de pokken of van de mazelen. Het begon met de Hunnen, die de Germanen besmetten, die het doorgaven aan de Romeinen en het vervolgens door terugkerende troepen verspreidden over het Romeinse rijk.
De Romeinse keizer Lucius Verus, die in 169 na Christus stierf, zou een vroeg slachtoffer van de ziekte zijn geweest. Hij was mede-regent van Marcus Aurelius Antoninus, naar wie deze pandemie werd vernoemd. Symptomen waren koorts, keelpijn, diarree en, als de patiënt lang genoeg leefde, zweren met pus.
Negen jaar later brak de ziekte volgens de Romeinse historicus Dio Cassius opnieuw uit. Deze plaag ging door tot ongeveer 180 na Christus, waarbij keizer Marcus Aurelius als een van de slachtoffers werd opgeëist.
Op het hoogtepunt zouden er in Rome tot 2000 doden per dag zijn gevallen. Een kwart van de besmette mensen overleed. Het totaal aantal doden is wel op vijf miljoen geraamd. De ziekte zou in sommige gebieden tot een derde van de bevolking hebben gedood en het Romeinse leger hebben gedecimeerd.
Pest van Cyprianus
251 – 270 na Christus
De pest van Cyprianus was waarschijnlijk een uitbraak van Shigella dysenteriae, die het Romeinse Rijk vanaf 250 n.Chr teisterde. De pest van Cyprianus is vernoemd naar het eerste bekende slachtoffer, de christelijke bisschop van Carthago. Het bracht diarree, braken, keelzweren, koorts en koudvuur aan handen en voeten met zich mee.
Stadsbewoners vluchtten naar het land om te ontsnappen aan de infectie, maar verspreidden de ziekte verder. Mogelijk begon het in Ethiopië, ging het via Noord-Afrika naar Rome en vervolgens naar Egypte en naar het noorden.
De ziekte woedde nog steeds in 270, toen keizer Claudius Gothicus eraan overleed. De pest van Cyprianus veroorzaakte een wijdverspreid tekort aan mankracht in de landbouw en het Romeinse leger.
In de loop van de volgende drie eeuwen waren er daarnaast terugkerende uitbraken. In 444 na Christus raakte het Groot-Brittannië en belemmerde het de verdediging tegen de Picten en de Schotten, waardoor de Britten hulp zochten bij de Saksen, die het eiland al snel onder controle kregen.
Pest van Justinianus
541 – 543 na Christus
De pest van Justinianus verscheen eerst in Egypte, verspreidde zich door Palestina en het Byzantijnse Rijk, en vervolgens door het hele Middellandse Zeegebied.
De pest van Justinianus veranderde de koers van het rijk, waardoor de plannen van keizer Justinianus om het Romeinse Rijk weer bij elkaar te brengen in de kiem werden gesmoord en er een enorme economische strijd werd gevoerd. De ziekte creeerde ook een apocalyptische sfeer die meehielp met de snelle verspreiding van het Christendom.
De pest van Justinianus wordt verondersteld de eerste belangrijke verschijning van de builenpest te zijn, die wordt gekenmerkt door een vergrote lymfeklier, door ratten wordt gedragen en door vlooien wordt verspreid.
De pest had een grote invloed op de toekomstige geschiedenis van Europa, het Middellandse Zeegebied en het Midden-Oosten. De gebeurtenissen in deze twee eeuwen hebben uiteindelijk ongeveer 50 miljoen mensen gedood, 26 procent van de wereldbevolking.
Lepra
1100 -1500 na Christus
Lepra is een besmettelijke ziekte die de huid en zenuwen aantast. Als gevolg daarvan kunnen gevoelloze vlekken ontstaan op de huid, de spieren in handen, voeten en oogleden verzwakken of handen en voeten gevoelloos worden.
Hoewel het al eeuwenlang bestond groeide lepra in de Middeleeuwen uit tot een pandemie in Europa. Lepra is een van de ziekten die aangeduid werden met melaatsheid. Als een zich langzaam ontwikkelende bacteriële ziekte die zweren en misvormingen veroorzaakt, werd lepra verondersteld een straf van God te zijn voor de zonden van de melaatsen. Dit geloof leidde tot morele oordelen en verbanning van de slachtoffers.
Omdat de ziekte besmettelijk is werden leprapatiënten verbannen uit Middeleeuwse steden en werden er leprozenhuizen gebouwd die buiten de steden lagen. Twee dagen per jaar mochten de lepralijders de steden in en dan alleen met een ratelende klepper: de klikspaan, zodat mensen wisten dat ze in de buurt waren.
De bacterie werd in 1873 voor het eerst beschreven door de Noorse arts Armauer Hansen. Lepra staat nu ook wel bekend als de ziekte van Hansen. Sinds 2008 is bekend dat er twee varianten bestaan. De ziekte treft nog steeds tienduizenden mensen per jaar, vooral in tropische gebieden, en kan fataal zijn als het niet behandeld wordt met antibiotica.
De Zwarte Dood
1347 – 1352 na Christus
De tweede grote uitbraak van de builenpest was verantwoordelijk voor de dood van een derde van de wereldbevolking. Wereldwijd wordt het aantal doden op 75 miljoen geschat, waarvan tussen de 25 en 50 miljoen in Europa.
De Zwarte dood is mogelijk in Azië begonnen en werd in karavanen naar het westen verhuisd. Toen de pestlijders in 1347 na Christus via Sicilië in de haven van Messina aankwamen, verspreidde de ziekte het zich snel over heel Europa. Dode lichamen kwamen zo vaak voor dat velen op de grond bleven rotten en in de steden een constante stank veroorzaakten.
De uitbraak van de Zwarte Dood in de 14e eeuw had een dramatisch effect op de Europese bevolking en ontwrichtte de maatschappij. Engeland en Frankrijk waren door de pest zo verzwakt dat de landen een wapenstilstand riepen in hun oorlog. Het Britse feodale systeem stortte in toen de pest de economische omstandigheden en de demografie veranderde. Vikingen verloren de kracht om de strijd aan te gaan met de inheemse bevolking, en hun exploratie van Noord-Amerika werd stopgezet.
Velen dachten dat de ziekte een straf van God was. Omdat niemand wist waar de Zwarte Dood vandaan kwam, kregen minderheden de schuld. Zij zouden waterbronnen vergiftigd hebben of op een andere manier besmetting veroorzaken. Deze gedachte leidde tot vervolging van Joden, bedelaars en mensen met lepra.
Omdat Joden minder door de Zwarte Dood zouden zijn getroffen, werden zij ervan verdacht de oorzaak hiervan te zijn. De Joodse arts Balavignus legde hierover een door marteling verkregen geforceerde bekentenis af dat Joden in Zuid-Frankrijk een plan hadden uitgewerkt om christenen te vergiftigen. Het verhaal verspreidde zich snel van Zwitserland naar Duitsland en had catastrofale gevolgen voor de Joden in Europa. Er werden talloze pogroms uitgevoerd in heel Europa, vooral in Zwitserland en Duitsland, met tienduizenden Joodse slachtoffers tot gevolg.
In alle ellende kregen de overlevenden wel extra kansen: ambtenaren konden door onderbemanning een hoger loon bedingen, de adel zag zich gedwongen om concessies aan de boeren te doen, familievermogens groeiden vlugger aan door onverwachte erfenissen en leken namen het heft in handen met daarbij de emancipatie van de volkstaal tegenover het Latijn. Ook werden, noodgedwongen door het verlies van menselijke arbeidskrachten, de eerste stappen in de richting van mechanisatie gezet. Door de emancipatie van de derde stand en het begin van mechanisatie was de Zwarte Dood ook de aanzet naar de Moderne Tijd.
Columbiaanse uitwisseling
vanaf 1492 na Christus
Toen de Spanjaarden het Caribisch gebied introkken werden ziekten als pokken, mazelen en builenpest door de Europeanen doorgegeven aan de inheemse bevolking. Dit is één van de aannemelijke oorzaken van de snelle verbreiding van de westerse cultuur in Noord- en Zuid-Amerika.
Omdat de inheemse bevolking nog nooit bloot was gesteld aan deze ziektes werd de ziekten hen fataal. Maar liefst 90 procent van de bevolking in het noorden en het zuiden van het continent is hieraan gestorven.
Bij aankomst op het eiland Hispaniola ontmoettse Christoffel Columbus het Taïno-volk, met een bevolking van 60.000 mensen. In 1548 bedroeg de bevolking minder dan 500 personen. Dit scenario herhaalde zich in heel Amerika.
In 1520 werd het Azteekse Rijk vernietigd door een pokkeninfectie. De ziekte doodde veel van zijn slachtoffers en maakte anderen invalide. De bevolking werd verzwakt, zodat ze niet in staat was om de Spaanse kolonisatoren te verslaan en de boeren niet in staat waren om de genoeg gewassen te produceren.
Onderzoek uit 2019 concludeerde dat de dood van zo’n 56 miljoen indianen in de 16e en 17e eeuw -die grotendeels stierven door de uitheemse ziekten- zelfs het klimaat van de aarde kan hebben veranderd. De vegetatiegroei op de door hen bewerkte grond haalde waarschijnlijk meer CO2 uit de atmosfeer. (bron)
Pestepidemie in Londen
1665 – 1666 na Christus
Één van de laatste wijdverspreide uitbarstingen van de builenpest in Europa vond plaatst in Londen. In het Engels staat de uitbraak bekend als de Great Plague, en er stierven in achttien maanden tijd 100.000 mensen, een kwart van de bevolking van de stad.
Toen de massagraven werden gedolven werden ook honderdduizenden katten en honden afgeslacht als mogelijke oorzaak van de ziekte. De pest verspreidde zich via de havens langs de Theems. Het ergste van de uitbraak liep exponentieel op in de herfst van 1666, rond dezelfde tijd als een andere destructieve gebeurtenis: de Grote Brand van Londen.
De grote brand vernietigde behalve de stad ook veel van de ratten met pestdragende vlooien van Londen. Na de brand werd Londen opnieuw opgebouwd met bredere straten en een basaal riolerings- en waterafvoersysteem. Rieten daken, die behalve dat ze brandgevaarlijk waren ook een goed onderdak boden aan de ratten, werden verboden binnen de stad.
Cholerapandemiëen
1817 – 1923 na christus
Geisoleerde gevallen van ziektes die op cholera lijken worden al sinds de vijfde eeuw voor Christus beschreven, maar in 1817 brak de eerste van zeven cholerapandemiëen uit.
Cholera besmet mensen via het drinkwater. De bacterie vindt haar weg naar het spijsverteringskanaal en boort zich in de darmwanden. Hier veroorzaakt zij kramp en diarree, en brengt zo een vicieuze cirkel op gang: via de ontlasting komt de bacterie in nieuw water terecht, waar zij nog meer mensen besmet. De ziekte is vaak te genezen met veel vocht, in ernstige gevallen via een infuus.
De eerste golf van de infectie ontstond in Rusland, waar een miljoen mensen stierven. Door het verspreiden van met uitwerpselen besmet water en voedsel werd de bacterie doorgegeven aan Britse soldaten, die hem naar India brachten, waar nog eens miljoenen mensen stierven.
Het grote bereik van het Britse Rijk en zijn marine verspreidde cholera achtereenvolgens naar Spanje, Afrika, Indonesië, China, Japan, Italië, Duitsland en Amerika, waar het in golven mensen doodde.
In 1885 kwam er een vaccin. Ook toen gingen de pandemieën door. Pas tegen 1923 verdwenen meldingen van cholera-uitbraken voor het grootste gedeelte uit de wereld. In India doodde de ziekte nog een keer meer dan een half miljoen mensen in zowel 1918 als 1919.
Tegenwoordig raken nog steeds elk jaar 1,3 tot 1,4 miljoen mensen met de ziekte besmet. Cholera volgt vaak na een natuurramp, omdat toegang tot zuiver water en sanitaire voorzieningen daarna is verminderd.
De derde pestepidemie
1855 – 1959 na Christus
De derde builenpestpandemie begon in 1855 in de provincie Yunnan in China, waarschijnlijk door besmetting via wilde knaagdieren. De builenpest verhuisde naar India en Hong Kong.
In 1899 werd Madagaskar getroffen, het eiland had daarvoor nooit pest gekend, maar is sindsdien een broeihaard voor de bacil gebleven. In datzelfde jaar werd Zuid-Amerika bereikt, waar de ziekte zou blijven opduiken tot ver in de twintigste eeuw. San Francisco was in 1899 aan de beurt en ook in de VS blijft de ziekte tot op vandaag opduiken.
Deze pandemie kostte alleen al in China en India meer dan twaalf miljoen mensenlevens en in deze golf verspreidde de builenpest zich over alle bewoonde continenten. In 1894 werd in Hongkong uiteindelijk de pestverwekker ontdekt werd door de Frans-Zwitserse arts Alexandre Yersin.
De derde pandemie werd pas officieel als beëindigd beschouwd in 1959 toen wereldwijd slechts 200 gevallen werden gerapporteerd.
De Russische griep
1889 – 1890 na Christus
De eerste grieppandemie die zich door de komst van spoorwegen en stoomboten snel wereldwijd kon verspreiden was de Russische griep. Deze griep kon zich snel verspreiden door de grootschalige, stedelijk groei in deze gebieden in de 19de eeuw.
Deze griep werd voor het eerst gerapporteerd in St. Petersburg in december 1889 en vond zijn weg naar Finland en vervolgens naar Polen, waar het naar de rest van Europa verhuisde. Het jaar daarop was het de oceaan overgestoken naar Noord-Amerika en Afrika. Eind 1890 waren er 360.000 doden gevallen. Rond de tijd van de uitbraak stond de bacteriologie nog in haar kinderschoenen, wat het groot aantal dodelijke slachtoffers verklaart.
Te oordelen naar de antilichamen die in overlevenden aangetroffen zijn, ging het mogelijk om het influenzavirus H2N2 (bron) of H3N8. Marc Van Ranst, hoogleraar virologie in Leuven, denkt dat de kans bestaat dat het geen influenza was maar een overgesprongen rundercoronavirus (bron).
De Spaanse griep
1918 – 1919 na Christus
De Spaanse griep was de dodelijkste grieppandemie ooit. Deze vogelgriep die zich aangepast had aan zoogdieren eiste wereldwijd naar schatting 20 tot 100 miljoen levens, een aantal dat het totale dodental van de gelijktijdige Eerste Wereldoorlog ruimschoots overtrof.
De griep werd in 1918 voor het eerst waargenomen in Europa, de Verenigde Staten en delen van Azië, voordat hij zich snel over de rest van de wereld verspreidde. Spanje was neutraal tijdens de Eerste Wereldoorlog. De Spaanse kranten, die niet gehinderd werden door oorlogscensuur, schreven als eerste over de een griepuitbraak in Madrid in het voorjaar van 1918 en leidden ertoe dat de pandemie de Spaanse griep werd genoemd.
Toen de oorlog op 11 november 1918 eindigde en soldaten naar hun land terugkeerden, werden ze overal ter wereld feestelijk onthaald. Door deze wereldwijde massabijeenkomsten verspreidde het virus zich gemakkelijk. In die tijd waren er geen effectieve medicijnen of vaccins om deze dodelijke griepstam te behandelen.
De griepepidemie verdween in de zomer van 1919 toen de meeste geïnfecteerden imuun waren geworden of waren gestorven.
In september 2005 zijn microbiologen van het US Armed Forces Institute for Pathology erin geslaagd om het virus na te maken. Het onderzoek was gebaseerd op viraal-RNA uit de long van een soldaat die in 1918 was gestorven. De eiwitmantel van het virus had een structuur met als type H1N1.
De Aziatische griep en de Hongkonggriep
1957- 1958 en 1968 – 1969 na Christus
Ook de Aziatische of A-griep was van oorsprong een vogelgriep. De Aziatische griep ontstond toen een zoogdier, waarschijnlijk een varken, de Spaanse griep met twee nieuwe genen, H2 en N2, van de vogelgriep combineerde.
Kinderen en jongvolwassenen werden het hardst getroffen: iedereen onder de 39, dus geboren na het begin van de pandemie uit 1918, had al het H1N1 virus gehad als kind. Hierdoor hadden ze al een sterke immuniteit voor de Spaanse griep, maar niet voor de nieuwe soort. Het virus was echter zelden dodelijk voor kinderen en het meest dodelijk voor zwangere vrouwen in hun derde trimester en ouderen met hart- en longziekte
De Aziatische griep begon in HongKong en verspreidde zich over China en vervolgens naar de Verenigde Staten. Daarna belandde het in Engeland waar in zes maanden tijd 14.000 mensen stierven. Een tweede golf, wist wereldwijd naar schatting ongeveer 1,1 miljoen doden te veroorzaken, met alleen al in de Verenigde Staten 116.000 doden.
De Aziatische griep zou veel meer doden hebben veroorzaakt als de Amerikaanse viroloog Maurice Hilleman niet al een vaccin had klaarliggen toen de griep oversloeg naar de VS. Hij noemde dit zelf ‘de enige pandemie die ooit is voorkomen met een vaccin’ . (bron)
Slechts 10 jaar later brak er weer een griepepidemie uit. Deze ontstond in Hongkong en is daarom bekend als de Hongkonggriep. Net als de Aziatische griep was de Hongkonggriep een kruising tussen vogelgriep en mensengriep. Wereldwijd stierven er een miljoen mensen aan de Hongkonggriep, die de wereld van 1968 tot 1969 in zijn greep hield.
Hiv / aids
1981 – ?
In de jaren ’80 greep hiv / aids bijna ongecontroleerd om zich heen, en een diagnose stond gelijk aan een doodvonnis. Sinds de ontdekking van aids zijn er wereldwijd al meer 35 miljoen mensen aan gestorven. De impact van de ziekte wordt vaak vergeleken met die van een oorlog en heeft al ruim tien keer meer slachtoffers gemaakt dan alle oorlogen sinds 1989 bij elkaar.
Eerst dacht men dat het ging om een seksueel overdraagbare ziekte onder homomannen. De ziekte kreeg oorspronkelijk dan ook de naam GRID, Gay Related Immune Disease. Al snel bleek dat de ziekte ook slachtoffers maakte onder injecterende druggebruikers, mensen die donorbloed hadden gekregen en heteroseksuelen. De ziekte kreeg de naam AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome).
Mensen die besmet zijn met het hiv-virus krijgen te maken met koorts, hoofdpijn en vergrote lymfeklieren. Wanneer de symptomen verminderen, worden de dragers zeer besmettelijk. De besmetting vindt plaats via bloed en genitaal vocht. Aids vernietigt je immuunsysteem, wat resulteert in de uiteindelijke dood door ziekten die het lichaam gewoonlijk zou bestrijden.
Aids heeft zich waarschijnlijk ontwikkeld uit een chimpanseevirus uit West-Afrika in de jaren twintig. De ziekte verplaatste zich in de jaren zestig naar Haïti en in de jaren zeventig naar New York en San Francisco.
In 1995 was aids de belangrijkste doodsoorzaak van mannen tussen de 30 en 45 jaar in Amsterdam. De Nederlandse onderzoeker Joep Lange ontdekte een levensreddende behandeling voor mensen met hiv: de combinatietherapie. Deze cocktail van hiv-remmende medicijnen slaagde erin het hiv-virus te onderdrukken zodat aids uitblijft.
In 2012 werd duidelijk dat de hiv-remmers ook als preventiemiddel kunnen worden ingezet. PrEP (Pre-Expositie Profylaxe) is een pil waarmee je kunt voorkomen dat je hiv oploopt. De jaren er na worden er ook antistoffen en hiv-versnipperaars onderzocht. In 2019 blijkt uit een onderzoek dat het aidsvirus mogelijk volledig uit te bannen is met behulp van hiv-remmers (bron).
Intussen blijkt dat meerdere mensen die zowel hiv als bloedkanker hebben na de kankertherapie – een stamceltransplantatie- ook aidsvrij zijn. Ook een remedie komt daarmee dichterbij.
Sars
2003 na Christus
Sars werd voor het eerst geïdentificeerd in 2003. De ziekte is mogelijk begonnen met vleermuizen, werd verspreid door katten en vervolgens overgebracht naar mensen in China. Sars werd gekenmerkt door ademhalingsproblemen, droge hoest, koorts en hoofd- en lichaamspijn en verspreid door ademhalingsdruppels van hoesten en niezen. Tegen juli was het virus ingedamd en is sindsdien niet meer teruggekomen.
Sars veranderde de wereld niet door de ernst van de pandemie maar door de lessen die werden geleerd. China werd bekritiseerd omdat het probeerde informatie over het virus achter te houden aan het begin van de uitbraak. Het werd wereldwijd door gezondheidsprofessionals gezien als een alarm om de reactie op een pandemie te verbeteren.
De lessen van de sars-pandemie werden gebruikt om de hieropvolgende uitbraken van ziekten als de Mexicaanse griep, ebola en zika onder controle te houden.
Covid-19
2019 – ? na Christus
Vanaf 11 maart 2020 was er volgens de normen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) officieel sprake van de coronapandemie. Het virus was toen in drie maanden tijd door 114 landen verspreid en had al meer dan 118.000 mensen besmet.
De voorheen onbekende ziekte werd eind 2019 voor het eerst opgemerkt in Wuhan, de hoofdstad van de Chinese provincie Hubei, en verspreidde zich vervolgens in drie maanden tijd naar andere delen van de wereld.
De ziekte wordt verondersteld een zoönotische oorsprong te hebben. Covid-19 wordt veroorzaakt door een nieuwe coronavirusstam die nog niet eerder bij mensen is aangetroffen. De symptomen omvatten ademhalingsproblemen, koorts en hoest, en kunnen leiden tot longontsteking en de dood. Net als sars wordt corona door druppels uit niezen verspreid.
Covid-19 of het coronavirus houdt nog altijd de hele wereld in de ban. Het dagelijks maatschappelijk leven ligt stil. Over de hele wereld zitten mensen geheel of gedeeltelijk in quarantaine om te voorkomen dat de druk op de IC’s te hoog wordt.
Sinds januari 2020 wordt er wereldwijd gezocht naar een geneesmiddel voor COVID-19. Ook is er met er gewerkt aan meerdere vaccins. In het eerste half jaar van 2021 is een groot gedeelte van ons land gevaccineerd.
