Derde sekse - weten.site

Wat is derde sekse of derde gender?

De term derde sekse oferde geslacht of derde gender wordt gebruikt voor mensen die zich niet thuisvoelen in de man-vrouwverdeling. In sommige culturen bestaat er een specifieke sociale of spirituele rol voor zulke mensen. Ze vallen niet onder ‘man’ of ‘vrouw’, maar vormen een erkend onderdeel van de gemeenschap. Vaak hebben ze een naam in hun eigen taal, zoals hijra in Zuid-Azië, māhū op Hawaii, fa’afafine in Samoa en Two-Spirit in Noord-Amerika. In deze culturen is er ruimte voor meerdere genders, soms zelfs vier of vijf.

De term ‘derde sekse’ komt niet uit deze gemeenschappen zelf. Het is een westerse naam, meestal bedacht door antropologen of kolonisatoren. Zij gebruikten deze term om iets aan te duiden wat zij niet goed begrepen. Daardoor zit er vaak een buitenstaandersblik in de term. Veel mensen vinden dan ook dat je deze aanduiding niet zomaar moet gebruiken. Alleen iemand die zelf tot zo’n genderrol behoort, kan beschrijven wat het echt betekent.

In sommige culturen wordt deze term wel hergebruikt als teken van trots. Mensen herclaimen het woord om zichzelf zichtbaar te maken. In andere gevallen wordt de term afgewezen omdat die te veel veralgemeent of mensen in een hokje duwt. Wie bijvoorbeeld in een cultuur leeft waar geen derde gender erkend is, gebruikt soms een term als aporagender of genderqueer. Dat zijn modernere woorden voor genders buiten het binaire systeem.

Ravi groeide op in een Tamil-gemeenschap, waar hijra’s tegelijk zichtbaar en ingewikkeld waren. Als kind keek Ravi vol bewondering naar de hijra’s die op bruiloften verschenen. Ze zongen luid, droegen felle kleuren en liepen rechtop, alsof niemand ooit aan hen mocht twijfelen. Ravi wist niet waarom, maar voelde zich aangetrokken tot die kracht.

Op school voelde Ravi zich nergens thuis. Hen paste niet in de hokjes die anderen als vanzelfsprekend zagen. Niet als jongen, niet als meisje. Maar daar werd niet over gepraat. Het bleef iets dat hen diep vanbinnen met zich meedroeg.

Jaren later, tijdens een bezoek aan een verre tante, keek Ravi mee naar een oude tv-uitzending over hijra’s. Ravi vroeg aarzelend: “Zijn zij dan man of vrouw?” De tante glimlachte en zei alleen: “Zij zijn anders. Maar dat is niet minder.”

Het gesprek was kort, maar iets bleef hangen. Ravi begon zich te verdiepen in de rol van hijra’s, maar ook in andere vormen van gender buiten het binaire systeem. Nu zegt Ravi soms dat hen tot de derde sekse behoort. Niet omdat het alles uitlegt, maar omdat het ruimte geeft.

Geschiedenis en oorsprong

De term ‘derde sekse’ werd in het Westen eerst gebruikt om homoseksuelen aan te duiden. In de negentiende eeuw was er geen neutraal woord voor mensen die zich aangetrokken voelden tot mensen van hetzelfde geslacht. Een term als ‘Uranian’ werd toen gebruikt voor mannen met een vrouwelijke ziel. Later is deze betekenis verbreed, bijvoorbeeld door feministen die zich losmaakten van de traditionele vrouwbeelden. In Duitsland werd de term ‘drittes Geschlecht’ zelfs ingezet om vrouwen te bespotten die zich onafhankelijk opstelden.

Pas vanaf de jaren zeventig begonnen wetenschappers meer aandacht te krijgen voor genderrollen buiten het Westen. Antropologen ontdekten inheemse culturen waarin er meerdere genders bestonden. Toch werd ook daar vaak met een westerse bril gekeken. De culturele en spirituele betekenis van deze rollen raakte op de achtergrond. In plaats daarvan probeerde men deze identiteiten te plaatsen binnen het bekende schema van homoseksualiteit of trans zijn.

In veel gevallen ging het mis. Hijras werden gezien als mannen die zich vrouwelijk gedroegen. Two-Spiritpersonen werden geïnterpreteerd als homoseksuelen. Daarbij werd genegeerd dat deze mensen vaak ceremoniële, sociale of religieuze taken vervulden. Hun genderrol was niet afgeleid van seksuele voorkeur, maar ingebed in de structuur van de gemeenschap.

Inheemse wetenschappers wijzen erop dat deze westerse herinterpretaties de oorspronkelijke betekenis verdringen. Door alles te vertalen naar ‘seksualiteit’ in plaats van ‘rol’ of ‘status’, verliezen veel culturen een deel van hun identiteit. Het gevolg is dat veel mensen het label ‘derde sekse’ niet meer willen gebruiken. Ze kiezen liever voor de oorspronkelijke termen, zoals fa’afafine, māhū of muxe.

Culturen met derde genders

Er zijn wereldwijd veel culturen die andere genders erkennen. In Samoa zijn fa’afafine mensen die zich vrouwelijk gedragen maar niet als vrouw leven. Ze nemen vaak zorgtaken op zich en maken gewoon deel uit van de samenleving. Ze worden niet gezien als ‘minder’ of ‘raar’, maar als vanzelfsprekend onderdeel van de gemeenschap.

In Hawaii en Tahiti spreken mensen over māhū. Deze mensen worden gezien als tussen man en vrouw in. Vaak wordt hen een spirituele gave toegeschreven, zoals genezen of onderwijzen. Ze bestaan al eeuwenlang in de orale traditie van de eilanden.

Hijras in Zuid-Azië vormen een aparte sociale groep. Ze leven vaak samen in eigen gemeenschappen, met eigen regels en rituelen. Ze worden gevraagd bij geboortes en huwelijken om zegeningen uit te spreken. Tegelijkertijd ervaren zij veel discriminatie. Overheden erkennen hen soms wettelijk, maar dat betekent niet dat zij ook beschermd zijn tegen uitsluiting.

In Mexico bestaan muxe: mensen die zich vrouwelijk gedragen en vaak een centrale rol hebben binnen de gemeenschap. In Albanië is er het gebruik van ‘sworn virgins’: vrouwen die als man leven en zo toegang krijgen tot mannelijke rechten. Sommige boeddhistische tradities zagen mannen die passieve seks hadden als vrouwelijk. Dat laat zien dat gender in veel culturen losstaat van biologische kenmerken.

Two-Spirit en inheemse identiteit

De term Two-Spirit wordt gebruikt door sommige inheemse Noord-Amerikaanse mensen om traditionele genders aan te duiden. Het gaat niet om één enkele rol, maar om vele vormen van genderexpressie binnen stammen. In sommige stammen zijn er vier genders, in andere zijn er zelfs meer. Two-Spiritpersonen vervullen vaak rituele rollen en worden als brug tussen werelden gezien. Alleen mensen uit inheemse gemeenschappen kunnen zich Two-Spirit noemen.

In sommige gemeenschappen hebben zij een speciale rol in opvoeding, genezing of ceremonies. Ze worden niet als ‘tussenin’ gezien, maar als een eigen, volledige vorm. In veel koloniale geschriften werden deze rollen uitgewist of verkeerd weergegeven. Dat is ook nu nog een bron van frustratie.

Intersekse personen

Intersekse mensen worden geboren met lichamelijke kenmerken die niet goed passen binnen het gebruikelijke onderscheid tussen man en vrouw. Dat gaat bijvoorbeeld over chromosomen, hormonen of geslachtsdelen die niet duidelijk ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ zijn volgens medische standaarden. Sommige intersekse personen noemen zichzelf man of vrouw, anderen kiezen een andere term of willen zich helemaal niet in een hokje laten stoppen. Niet iedereen ziet zichzelf als onderdeel van een zogenaamd derde gender. Voor veel intersekse mensen gaat het vooral om geaccepteerd worden zoals ze zijn, en niet om in een nieuw vakje terecht te komen.

In Australië bestaat sinds 2003 de mogelijkheid om een paspoort met een ‘X’ te krijgen in plaats van een M of V. De eerste persoon die dat kreeg, was Alex MacFarlane. Dat zorgde voor meer aandacht voor de vraag hoe mensen juridisch geregistreerd worden. In 2013 stelde het International Intersex Forum dat mensen zélf moeten bepalen hoe ze worden aangeduid in officiële documenten. Volgens hen moet het geslacht in de toekomst zelfs helemaal verdwijnen uit bijvoorbeeld paspoorten.

Veel intersekse mensen zijn niet op zoek naar een derde categorie, maar naar gelijkwaardigheid. Het gaat om recht op aanpassing van je documenten, bescherming tegen medische dwang, en sociale erkenning. Ze willen geen hokje extra, maar de vrijheid om níet in hokjes te hoeven denken. Dat vraagt om een ander systeem, waarin keuzes open blijven. Het draait om zelfbeschikking, niet om nieuwe labels.

In 2017 schreven groepen uit Australië en Nieuw-Zeeland een gezamenlijke verklaring over dit onderwerp. Daarin stelden ze dat wettelijke registratie van geslacht afgeschaft zou moeten worden. Zowel binaire als derde opties zijn volgens hen beperkend, omdat ze alsnog mensen in categorieën duwen. Ze vroegen ook aandacht voor intersekse kinderen, die vaak medische ingrepen krijgen zonder hun toestemming. Volgens hen moet dat verboden worden.

Gender en spiritualiteit

In veel niet-westerse culturen heeft gender niet alleen een lichamelijke of sociale, maar ook een spirituele betekenis. Sommige mensen worden gezien als bemiddelaars tussen de wereld van de mensen en de wereld van de geesten. Dat geeft hun aanwezigheid in rituelen of ceremonies een bijzondere waarde. In plaats van als afwijkend, worden ze beschouwd als belangrijk voor het evenwicht in de samenleving. Ze hebben een taak die bijdraagt aan harmonie en verbinding.

In het Westen is de benadering vaak precies het tegenovergestelde. Mensen die niet passen in het man-vrouwmodel worden daar meestal als ‘anders’ bestempeld. Ze krijgen etiketten als ‘stoornis’ of worden onderworpen aan medische behandelingen. Dat komt voort uit een cultuur waarin normaal zijn gelijkstaat aan binair zijn. In andere delen van de wereld heerst juist respect voor mensen die tussen categorieën bewegen.

Een onderzoek in de Verenigde Staten onder mensen die zichzelf als derde gender zagen, liet interessante patronen zien. Veel deelnemers zeiden al vanaf hun jeugd het gevoel te hebben dat ze anders waren. Ze werkten opvallend vaak in de zorg, de kunst of in andere beroepen waar empathie belangrijk is. Sommigen spraken zelfs over spirituele ervaringen of het gevoel dat ze ‘tussen werelden’ leefden. Hun verhalen wijzen op een diepe verbondenheid met betekenisgeving, identiteit en rol.

In zulke contexten is derde gender geen afwijking, maar een vorm van kennis en inzicht. Deze mensen hebben vaak een belangrijke positie in hun omgeving. Ze worden niet buitengesloten, maar juist gevraagd voor raad of steun. Dat geeft hun identiteit een heel andere lading dan in culturen waar afwijken als probleem wordt gezien. Het laat zien dat gender altijd samenhangt met hoe een samenleving is opgebouwd.

Kritiek en variatie

Niet iedereen vindt het woord ‘derde sekse’ passend. Sommige critici zeggen dat het mensen vastzet in een beperkt denkkader. Ze waarschuwen dat het de indruk wekt dat er maar drie opties zijn: man, vrouw of derde sekse. In werkelijkheid is gender veel complexer en laat het zich niet vangen in vaste categorieën. Vooral in inheemse culturen zoals bij de Inuit wordt benadrukt dat nummering van gender juist afleidt van de echte diversiteit.

Toch gebruiken sommige mensen de term met trots. Voor hen is het een manier om zichzelf te benoemen in een wereld die vaak geen ruimte laat voor andere vormen. In het Gender Census van 2019 noemde 2,17 procent van de ondervraagden zichzelf ‘derde gender’. Dat lijkt weinig, maar het gaat om honderden mensen wereldwijd. Hun keuze maakt duidelijk dat het begrip voor sommigen wel iets betekent.

De westerse wetenschap heeft geprobeerd al deze vormen samen te vatten onder één naam. Maar die poging gaat vaak voorbij aan wat mensen zelf zeggen over hun ervaring. Gender is geen vaststaand gegeven dat overal hetzelfde werkt. Het verschilt per cultuur, per tijd, per geschiedenis en per persoon. Wie die rijkdom wil begrijpen, moet leren luisteren.

Het begrip derde sekse kan handig zijn om gesprekken te starten over genderdiversiteit. Maar dan moet het zorgvuldig worden gebruikt. Het mag geen etiket worden dat anderen opleggen, zonder oog voor wat mensen zelf willen zeggen. De verhalen achter het label zijn altijd belangrijker dan het label zelf. Alleen dan draagt het bij aan erkenning in plaats van beperking.

Voorbeelden

Voorbeelden van sommige genders die worden beschreven als zijnde “derde genders” zijn:

Fa’afafine
Māhū
Hijra
Muxe
Two Spirit

Ander gebruik

In sommige landen is “derde gender” een beschrijving van wettelijke categorieën voor genders buiten man en vrouw, zoals in Duitsland voor de derde wettelijke categorie, “divers.”

Vlag

De vlag werd gemaakt op 9 augustus 2018 op het Tumblr-blog beyond-mogai-pride-flags voor mensen die ervoor kiezen om de term als een identiteit te herclaimen.

Symbool

Het symbool werd gemaakt door een groep Braziliaanse niet-binaire mensen op 2 oktober 2014. Een driehoek werd waarschijnlijk gebruikt om “derde” te vertegenwoordigen.

Waarom word je steeds verliefd op hetzelfde type?

Lees het in het artikel Lovemaps: de verborgen blauwdruk van onze liefde.

Boekentip:

Een toekomst zonder vroeger (Sammie Wolf)

Sammie is begin twintig en worstelt met de gevolgen van onveilige hechting en emotionele verwaarlozing. Het ontbreken van een emotioneel veilige basis in haar jeugd sijpelt door in haar volwassen leven. In de openhartige verhalen in Een toekomst zonder vroeger deelt Sammie hoe een onveilige hechting en emotionele verwaarlozing voor haar voelen, en hoe ze zichzelf steeds beter leert begrijpen.