person holding white printer paper

Voornaamwoorden of pronouns

Wat zijn voornaamwoorden?

Voornaamwoorden of pronouns zijn woorden die gebruikt kunnen worden in plaats van een zelfstandig naamwoord. Het bekendste voorbeeld van voornaamwoorden zijn persoonlijke voornaamwoorden, die kunnen verwijzen naar de persoon of personen die spreken (eerste persoon), de persoon of personen tegen wie gesproken wordt (tweede persoon), of andere personen of dingen (derde persoon).

In veel Indo-Europese talen waaronder het Nederlands zijn de persoonlijke voornaamwoorden gendergebonden. De Nederlandse taal kent drie grammaticale genders: mannelijk (hij/hem/zijn), vrouwelijk (zij/haar/haar) en onzijdig (het/het/zijn), hoewel het onderscheid tussen mannelijk en vrouwelijk grotendeels is verdwenen doordat ze grammaticaal in bijna alle opzichten gelijkwaardig zijn. Het grammaticale gender komt niet altijd overeen met het natuurlijke gender van een woord; alle verkleinvormen zijn bijvoorbeeld onzijdig.

Waarom zijn voornaamwoorden belangrijk?

Omdat voornaamwoorden gewoonlijk gendergebonden zijn, worden de voornaamwoorden die men gebruikt vaak gebruikt als een manier om de sekse of het gender van een persoon aan te duiden. Hierdoor is het gebruiken van de verkeerde voornaamwoorden, opzettelijk of per ongeluk, één van de meest voorkomende vormen van misgendering. Transgenders veranderen vaak van voornaamwoord als onderdeel van hun transitie.

Voornaamwoorden zijn belangrijk omdat je door iemands voornaamwoorden correct te gebruiken je andere mensen respect betoont en een inclusieve omgeving vormt. Het gebruik van de verkeerde voornaamwoorden kan beledigend of zelfs schadelijk zijn. Het negeren van iemands voornaamwoorden kan ook impliceren dat mensen die onder de transgenderparaplu vallen – zoals mensen die transgender, non-binair, of gender non-conform zijn – niet bestaan.

Door iemands voornaamwoorden correct te gebruiken kun je nadelige gevolgen van sociale onderdrukking verminderen. Uit een studie uit 2016 bleek dat het bevestigen van iemands voornaamwoorden – en in het verlengde daarvan het juiste gender – depressie verlaagt en het gevoel van eigenwaarde verhoogt. Als je andermans voornaamwoordgebruik goed gebruikt kan je iemand helpen zich op zijn gemak te voelen met zijn/haar/hun/… genderexpressie en genderidentiteit.

Antwoorden op veelgestelde vragen over non-binair zijn

In FAQ Gender gebruiken Mandy en Thorn hun eigen ervaringen om die Frequently Asked Questions (FAQ) te beantwoorden. Hoe weet je bijvoorbeeld of je non-binair bent? Wat moet je doen als je iemand misgendert? En welke voornaamwoorden gebruik je?

Gebruik van het voornaamwoord

Niet alle mensen kiezen voornaamwoorden die bij hun gender passen. Voornaamwoorden of pronouns zijn een vorm van genderexpressie en hebben met een gender te maken op dezelfde manier waarop kleding, haar, en andere lichamelijke kenmerken met iemands gender te maken hebben. Voornaamwoorden kunnen een verband tonen met iemands gender, maarhoeven niet overeen te komen met iemands gender. Sommige mensen zijn pronoun non-conform als een vorm van gender non-conformiteit. Mensen van elk gender kunnen er voor kiezen elk voornaamwoord te gebruiken.

  • sommige mensen voelen zich op hun gemak bij meerdere voornaamwoorden (multipronoun),
  • sommige mensen gebruiken helemaal geen voornaamwoorden (nullpronoun).
  • sommige mensen kiezen ervoor om door voornaamwoorden te gaan die niet in de taal voorkomen (neopronouns), met onder meer zelfstandige naamwoorden als voornaamwoorden en emojiszelf voornaamwoorden.
  • sommige mensen trekken hun voornaamwoorden in twijfel of zijn soms onzeker over hun voornaamwoorden (dubtiopronoun).

Wat zijn genderneutrale voornaamwoorden?

Genderneutrale voornaamwoorden zijn persoonlijk voornaamwoorden in de derde persoon enkelvoud om iemand mee aan te duiden van wie het gender niet bekend is bij de spreker of schrijver, of iemand die zich identificeert als non-binair of genderqueer.

Uit een enquête van Transgender Netwerk Nederland is gebleken dat hen/hen/hun de meest populaire genderneutrale voornaamwoordreeks is, gevolgd door ‘die’. Ook het alternatief ‘ze’ komt wel eens voor, naar het Engelse ’they’, maar levert potentieel veel verwarring op.

Sommige mensen gebruiken liever geen enkel voornaamwoord, en worden liever aangesproken met hun naam, initialen, of willen liever dat je voornaamwoorden ontwijkt door passieve zinnen te maken.

Alles wat je wilt over gender en seksualiteit

In ‘Queer, baby’ schrijven Marie Lotte Hagen en Nydia van Voorthuizen over het ontdekken van je genderidentiteit en seksualiteit. Een fantastisch, gemakkelijk te lezen, goudeerlijk boek dat iedere jongere op de middelbare school gelezen zou moeten hebben.

Veelgebruikte Nederlandse neutrale voornaamwoorden:

  • hen/hen/hun
  • hen/hun/hun 
  • hen/hen/hens
  • die/hen/hun
  • die/die/diens 
  • ze/ze/hun
hendieze
Hen ging naar de winkel.Die ging naar de winkel.Ze ging naar de winkel.
Ik ontmoette hen vandaag.Ik ontmoette die vandaag.Ik ontmoette ze vandaag.
Ik liet vandaag hun hond uit.Ik liet vandaag diens hond uit.Ik liet vandaag hun hond uit.
Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van hen.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van hen.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van ze.
Hen denkt aan zichzelf.Die denkt aan zichzelf.Ze denkt aan zichzelf.
vervoegingen genderneutrale voornaamwoorden

Verschillende andere verbuigingen kunnen ook worden gebruikt afhankelijk van de voorkeur van de persoon.

Het voornaamwoord ‘hen’ werd in 2020 opgenomen in de online-editie van Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (de ‘Dikke van Dale’) als derde persoon enkelvoud, zij het met als label “niet algemeen”.

Wat zijn neovoornamen of neopronouns?

Op zoek naar een oplossing voor het probleem van het ontbreken van een genderneutraal voornaamwoord hebben mensen sinds het midden van de negentiende eeuw veel nieuwe sekse- en genderneutrale enkelvoudige voornaamwoorden voorgesteld.

Neovoornamen of neopronouns is een categorie voornaamwoorden die onafhankelijk zijn van de traditionele derde persoon voornaamwoorden. In de meest strikte zin is een neovoornaam een voornaamwoord dat niet gebaseerd is op een zelfstandig naamwoord en niet hij/hem, zij/haar, het/zijn, of zij/hen is.

Neovoornaamwoorden zijn geen standaardgebruik geworden en zijn niet opgenomen in boeken over grammatica. Sommige van deze neovoornaamwoorden worden echter wel gebruikt door mensen met een non -binaire genderidentiteit of door personages in fictie.

Sommige mensen gebruiken liever neopronouns bijvoorbeeld omdat:

  • ze willen voorkomen dat enkelvoud ‘hen of ‘ze’ wordt verward met meervoud,
  • neopronouns iets over hen of hun gender uitdrukken (zoals bij xenogenders),
  • ze zich meer op hun gemak voelen bij het gebruik van een specifiek neovoornaamwoord

Veelgebruikte Nederlandse neovoornamen:

  • dee/dem/dijr
  • dij/dem/dijr
  • zhij/zhaar/zhaar
  • zem/zeer/zeer

Lijst van bekende neovoornaamwoorden

In de afgelopen 200 jaar zijn er veel gevallen geweest waarin mensen nieuwe voornaamwoorden hebben gecreëerd om te verwijzen naar een enkelvoudig genderneutraal persoon. Met name in het midden en het einde van de 20e eeuw doken verschillende neopronomen op.

Veel nieuwe neopronomen zijn ontstaan in het internettijdperk, toen het bestaan van non-binaire mensen meer bekendheid kreeg. Dit zijn enkele van de meest opvallende en populaire voorbeelden ( op volgorde van oudste naar nieuwste).

Thon

Thon: De Amerikaanse componist Charles Crozat Converse stelde in 1858 de voornaamwoordenreeks thon voor, gebaseerd op een samentrekking van ’that one’.

E

E: Er zijn verschillende zeer gelijkende reeksen voornaamwoorden e voorgesteld, het vroegst bekende voorbeeld is gemaakt in 1890 door James Rogers uit Crestview, Florida

Ae

Ae: In zijn roman A Voyage to Arcturus uit 1920 gebruikte David Lindsay een ae-voornaamwoordreeks voor een buitenaards ras dat uit lucht geboren was en een derde gender had. Deze voornaamwoorden zijn nog steeds enigszins bekend op het internet.

thoneae
Thon ging naar de winkel.E ging naar de winkel.Ae ging naar de winkel.
Ik ontmoette thon vandaag.Ik ontmoette em vandaag.Ik ontmoette aer vandaag.
Ik liet vandaag thon’s hond uit.Ik liet vandaag es hond uit.Ik liet vandaag aer hond uit.
Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van thon’s.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van ems.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van aers.
Thon denkt aan thonzelf.E denkt aan emzelf.Ae denkt aan aerzelf.
eerste set vervoegingen genderneutrale neovoornaamwoorden

Co

Co: Werd in 1970 bedacht door Mary Orovan. Het is afgeleid van het Indo-Europese *ko, als een inclusief alternatief voor hij of zij.

Ve

Ve: Het vroegst bekende voorbeeld komt uit het meinummer van 1970 van Everywoman en bevatte ve/vir/vis. Het bekendste gebruik van ve komt van Greg Egan, die het gebruikte in zijn boeken Distress (1995) en Diaspora (1998).

Xe

Xe: Deze voornaamwoordreeks schijnt voor het eerst bedacht te zijn door Don Rickter in een nummer van Unitarian Universalist van mei 1973 en gebruikt werd in het boek Weasel Words van Mario Pei uit 1978. Deze reeks kent een grote hoeveelheid variaties.

CoVeXe
Co ging naar de winkel.Ve / Vi ging naar de winkel.Xe / Xhe / Xey ging naar de winkel.
Ik ontmoette co vandaag.Ik ontmoette ver / vir vandaag.Ik ontmoette xem / Xer / xim / xym vandaag.
Ik liet vandaag co’s / cos hond uit.Ik liet vandaag vis hond uit.Ik liet vandaag xyr / xir / xis / xer / xeir hond uit.
Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van co’s.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van vers / virs.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van xyrs / xirs / xis / xers / xeirs.
Co denkt aan cozelf.Ve denkt aan verzelf / virzelf.Xe denkt aan xemzelf / xirzelf, xyrzelf / ximzelf, xymzelf / xerzelf.
tweede set vervoegingen genderneutrale neovoornaamwoorden

Per (persoon voornaamwoorden)

Per: werd door John Clark bedacht in een nummer uit 1972 van de Newsletter of the American Anthropological Association als een voornaamwoord die personen van elk gender aan zouden spreken. Deze voornaamwoorden werden gebruikt in de roman Woman on the Edge of Time van Marge Piercy uit 1976.

Ey (Elverson voornaamwoorden)

Ey: De Elverson voornaamwoorden werden gecreëerd door Christine M. Elverson uit Skokie, Illinois voor een wedstrijd waarin je een alternatief voor het enkelvoud ’they’ kon bedenken in 1975.

Hu (humanistische voornaamwoorden)

Hu: Deze voornaamwoordreeks werd gemaakt door Sasha Newborn in 1982, in een college humaniora tekst. Ze zijn gebaseerd op het woord ‘human’ oftewel ‘mens’.

Per / PersonEyHu
Per / Person ging naar de winkel.Ey ging naar de winkel.Hu ging naar de winkel.
Ik ontmoette per vandaag.Ik ontmoette em vandaag.Ik ontmoette hum vandaag.
Ik liet vandaag per hond uit.Ik liet vandaag eir hond uit.Ik liet vandaag hus hond uit.
Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van pers.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van eirs.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van hus.
Per denkt aan perzelf.Ey denkt aan emzelf.Hu denkt aan huzelf.
derde set vervoegingen genderneutrale neovoornaamwoorden

E (Spivak voornaamwoorden)

E: De “Spivak voornaamwoorden” werden in 1990 gecreëerd door Michael Spivak. Ze werden gebruikt in zijn handleiding The Joy of TeX zodat geen enkele persoon in zijn voorbeelden een bepaald gender had. De voornaamwoorden werden enigszins bekend op het internet omdat ze in 1991 ingebouwd werden in de populaire multi-user chat LambdaMOO. De voornaamwoorden werden daarna een algemeen kenmerk van andere multi-user chats die in de loop van de jaren 1990 gemaakt werden.

De creatie van deze set voornaamwoorden wordt toegeschreven aan Spivak, hoewel in zijn boek niet beweerd wordt dat ze zijn eigen uitvinding zijn. Het is niet bekend of Spivak geïnspireerd werd door de andere “E” voornaamwoorden die bestaan hebben, of door de gelijksoortige Elverson voornaamwoorden.

Ze

Ze: Vergelijkbaar met de xevoornaamwoordenreeks zijn er verschillende versies van deze pronoun set. Ze wordt ook op dezelfde manier uitgesproken als xe. De reeks is waarschijnlijk gebaseerd op het Duitse meervoudige 3e persoon voornaamwoord sie. Het eerst bekende geval van het gebruik van ze is in 1997, door Richard Creel, die ze/zer/mer voorstelde.

Een andere versie werd mogelijk onafhankelijk gecreëerd door Kate Bornstein in het boek My Gender Workbook uit 1998. Deze versie gebruikt ze (soms zie of sie) en hir. De meest populaire variatie van deze voornaamwoorden zijn op deze versie gebaseerd en ontstonden in 2013.

Fae / Fey

Fae: De fae-voornaamwoorden zijn een verzameling neopronomen die vallen onder de zelfstandige voornaamwoorden. Ze zijn gemaakt door de Tumblr gebruiker shadaras in 2013, hoewel ze eerder onafhankelijk door iemand anders gemaakt kunnen zijn. Het is een van de meest gebruikte sets van zelfstandig naamwoorden als voornaamwoord. Fae inspireerde waarschijnlijk de trend om zelfstandige naamwoorden als voornaamwoorden te gebruiken.

Fey: Een soortgelijk populaire ‘zelfstandige voornaamwoord’-reeks met sprookjesthema is fey. Vermoedelijk is dit een alternatieve spelling van deze reeks.

EZeFae / Fey
E ging naar de winkel.Ze ging naar de winkel.Fae / Fey ging naar de winkel.
Ik ontmoette em vandaag.Ik ontmoette zit vandaag.Ik ontmoette faer / fey vandaag.
Ik liet vandaag eir hond uit.Ik liet vandaag zir hond uit.Ik liet vandaag faer / feys hond uit.
Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van eirs.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van zirs.Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van faers /feys.
E denkt aan emzelf.Ze denkt aan zirzelf.Fae denkt aan faerzelf /feyzelf.
vierde set vervoegingen genderneutrale neovoornaamwoorden

Zelfstandige voornaamwoorden

Zelfstandige voornaamwoorden of Nounself Pronouns zijn een soort neovoornaamwoorden die duidelijk afgeleid zijn van een bestaand woord of meerdere woorden om gebruikt te worden als een genderneutrale voornaamwoordreeks.

  • De bekendste en eerstbekende reeks is de hierboven genoemde fae/fae/faer/faers/faeself en de Nederlandse versie fee/fee/fees/fees/feezelf
  • Een andere zeer bekende stamt van het Engelse woord ‘bunny’ af: bun/bun/buns/buns/bunzelf

Van elk woord kan in principe een voornaamwoordreeks gemaakt worden, dus er zijn theoretisch oneindig veel verzamelingen zelfstandige voornaamwoorden. Het woord in kwestie hoeft daarnaast ook geen zelfstandig naamwoord te zijn. De verzamelingen kunnen gethematiseerd worden rond begrippen die niets met gender te maken hebben, zoals:

  • natuur,
  • technologie,
  • abstracte begrippen

In tegenstelling tot andere neovoornamen zijn deze reeksen meestal bedoeld om gebruikt te worden door een klein aantal mensen die vinden dat deze voornaamwoorden iets kenmerkends over zichzelf of over hun gender uitdrukken. In die opzichten lijken ze op xenogenders en pocket genders, maar niet alle mensen die zelfstandige voornaamwoorden gebruiken zijn xenogenders of gebruiken pocket genders. Iedereen kan zelfstandige voornaamwoorden gebruiken, ongeacht hun gender.

Emojizelf-voornaamwoorden 

pear f

Emojizelf-voornaamwoorden zijn een vorm van genderneutrale neovoornamen. Ze zijn vergelijkbaar met zelfstandige voornaamwoorden, maar in plaats van letters worden emoji’s of andere pictogrammen gebruikt. Ze kunnen om verschillende redenen worden gebruikt, bijvoorbeeld omdat de emoji er leuk uitziet, omdat de emoji in je hoofd een klank heeft of omdat je vindt dat de emoji je goed beschrijft of iets over je gender goed weergeeft.

Emojizelf voornaamwoorden zijn bedoeld voor online communicatie en niet bedoeld om uitgesproken te worden.

  • Sommige emojizelf-voornaamwoord-gebruikers gebruiken een neovoornaamwoord afgeleid van een zelfstandig naamwoord, gebaseerd op de emoji. Als iemand als voornaamwoord een peer-emoji gebruikt kunnen ze bijvoorbeeld een zelfstandige voornaamwoordreeks gebruiken als peer/peer/peers/peers/peerzelf.
  • Andere gebruikers van het emojizelf-voornaamwoord gebruiken voornaamwoorden zoals hij, zij, ‘hen, of andere voornaamwoorden die geen verband houden met de emoji in gesproken conversatie.
  • Anderen gebruiken geen voornaamwoorden in spraak.

De meeste emojizelf-voornaamwoorden volgen dezelfde grammaticale formule. Bijvoorbeeld:

emoji ging naar de winkel.
Ik ontmoette emoji vandaag.
Ik liet vandaag emojis hond uit.
Als ik mijn fiets kwijt ben leent mijn vriend me die van emojis.
E denkt aan emojizelf.
vervoegingen emojizelf-voornaamwoorden

Algemene do’s en don’ts

Er zijn enkele algemene regels die je kunt volgen bij het gebruik van voornaamwoorden:

  • Vraag een persoon welke voornaamwoorden deze persoon gebruikt.
  • Oefen de voornaamwoorden van een persoon onder vier ogen om de kans op een vergissing te verkleinen.
  • Verontschuldig je als je per ongeluk het verkeerde voornaamwoord gebruikt.
  • Negeer het niet als iemand het verkeerde voornaamwoord voor je gebruikt
  • Ga niet uit van iemands voornaamwoorden.
  • Neem niet aan dat iemands voornaamwoorden altijd hetzelfde blijven.

Door deze algemene regels te volgen, zul je minder snel veronderstellingen maken over de voornaamwoorden van een ander en minder snel per ongeluk een onjuiste term gebruiken.

Samenvatting

Voornaamwoorden zijn een belangrijk onderdeel van de manier waarop mensen communiceren. Ze nemen de plaats in van zelfstandige naamwoorden zoals namen en stellen mensen in staat gemakkelijk informatie over zichzelf te delen.

Hoewel veel mensen hij, zij, of hen voornaamwoorden gebruiken, zijn er ook veel andere voornaamwoorden die mensen kunnen gebruiken. Het is belangrijk aan een persoon te vragen wat zijn voornaamwoorden zijn en je eigen voornaamwoorden delen om een inclusieve omgeving te bevorderen.


Bronnen

Scroll naar boven