Slachtoffermentaliteit: hoe signaleer je het en hoe ga je ermee om?

Ken je iemand die steeds opnieuw het slachtoffer van een situatie lijkt te zijn? Of voel je jezelf vaak een slachtoffer van omstandigheden of andere mensen? Het is mogelijk dat je een slachtoffermentaliteit hebt, ook wel slachtoffersyndroom of slachtoffercomplex genoemd.

Het woord ‘slachtoffermentaliteit’ wordt vaak gebruikt om te verwijzen naar mensen die zich in negativiteit lijken te wentelen en het aan anderen opdringen, maar het is geen formele medische term. Het woord wordt in medische kringen bij voorkeur niet gebruikt vanwege het stigma.

Mensen die zich gevangen voelen in een slachtofferrol zijn misschien vervelend voor hun omgeving, maar het is nog vervelender voor henzelf. Sommige mensen die zich slachtoffer voelen maken een bewuste keuze om schuld naar anderen te verschuiven en daar aanstoot te nemen. Maar vaker gaat het om mensen die diepgewortelde psychologische pijn ervaren waardoor verandering echt onmogelijk lijkt.

Symptomen van slachtoffermentaliteit

Een slachtoffermentaliteit berust op drie belangrijke overtuigingen:

• Slechte dingen gebeuren met mij en zullen blijven gebeuren.
• Andere mensen of omstandigheden zijn schuldig aan de slechte dingen die mij gebeuren.
• Elke poging om verandering te creëren zal falen, dus het heeft geen zin om het te proberen.

Vermijden van verantwoordelijkheid

Een belangrijk teken van slachtoffermentaliteit is een gebrek aan het nemen van verantwoordelijkheid:

• de volledige schuld buiten jezelf leggen
• excuses zoeken voor negatieve dingen
• geen verantwoordelijkheid nemen voor je beslissingen
• op de meeste levenshindernissen reageren met ‘het is niet mijn schuld’

Vervelende dingen gebeuren echt en vaak overkomt het mensen die niets gedaan hebben om ze te verdienen. Het is begrijpelijk dat mensen die de ene moeilijkheid na de andere te verwerken krijgen gaan geloven dat de wereld tegen ze is. Maar in veel situaties is er sprake van een deel persoonlijke verantwoordelijkheid.

Denk bijvoorbeeld aan het verlies van een baan. Sommige mensen verliezen hun baan zonder goede reden. Maar het is ook vaak zo dat bepaalde onderliggende factoren een rol spelen. Iemand die geen rekening houdt met die redenen kan niet leren of groeien van de ervaring en kan uiteindelijk weer in dezelfde situatie terechtkomen.

Geen mogelijke oplossingen zoeken

Niet alle negatieve situaties zijn volledig oncontroleerbaar, zelfs als ze op het eerste gezicht zo lijken. Vaak is er op zijn minst een kleine actie mogelijk die tot verbetering van je situatie kan leiden.

Mensen met een slachtoffermentaliteit tonen weinig interesse om hun situatie te verbeteren. Ze wijzen mogelijke hulp af of lijken alleen geïnteresseerd in zelfmedelijden.

Je af en toe wentelen in je ellende is niet per se ongezond. Het kan helpen bij het erkennen en verwerken van pijnlijke emoties. Maar deze periode van wentelen zou een definitief eindpunt moeten hebben. Daarna is het nuttiger om te werken aan helen of veranderen.

Hulpeloos of machteloos voelen

Veel mensen die zich slachtoffer van een situatie voelen geloven dat ze geen macht hebben om hun situatie te veranderen. Ze vinden het niet prettig om zich zo te voelen en willen graag dat het goed gaat. Maar ze blijven in situaties terechtkomen waarin ze, vanuit hun perspectief, niets aan kunnen veranderen.

Negatieve gedachten en zelfsabotage

Mensen die leven met een slachtoffermentaliteit kunnen negatieve boodschappen internaliseren. Het gevoel dat je slachtoffer bent kan bijdragen aan overtuigingen zoals:

• “Mij overkomen alleen slechte dingen”
• “Ik kan er niets aan doen, dus waarom zou ik iets proberen?”
• “Ik verdien de slechte dingen die mij overkomen.”
• “Niemand geeft om mij.”

Elke nieuwe moeilijkheid kan deze negatieve gedachten versterken tot ze stevig verankerd zijn in je innerlijke monoloog. Na verloop van tijd kan deze monoloog je veerkracht schaden, waardoor het moeilijker wordt om jezelf terug te vinden na uitdagingen.

Een negatieve interne monoloog gaat vaak hand in hand met zelfsabotage. Je loopt meer kans om onbewust pogingen tot verandering te saboteren.

Gebrek aan zelfvertrouwen

Mensen die zichzelf als slachtoffer zien kunnen worstelen met zelfvertrouwen en eigenwaarde. Dit kan je gevoel van slachtofferschap verergeren.

Je denkt misschien dingen als: “Ik ben niet slim genoeg om een betere baan te krijgen” of “Ik ben niet getalenteerd genoeg om te slagen.” Dit perspectief kan je ervan weerhouden om je vaardigheden te ontwikkelen of nieuwe vaardigheden te leren die je kunnen helpen je doelen te bereiken.

Als je wel probeert te werken aan je doel en vervolgens faalt kun je dat weer zien als een teken dat je slachtoffer bent van omstandigheden. Deze negatieve lens waardoor je jezelf bekijkt kan het moeilijk maken om andere mogelijkheidheden te zien.

Frustratie, boosheid, jaloezie en wrok

Een slachtoffermentaliteit kan zijn tol eisen aan je emotioneel welzijn. Je kunt bijvoorbeeld:

• gefrustreerd en boos zijn op een wereld die tegen je lijkt te zijn
• je hopeloos voelen over je omstandigheden die nooit veranderen
• gekwetst zijn als je gelooft dat het je dierbaren niets kan schelen
• wrok voelen of jaloers zijn op mensen die gelukkig en succesvol lijken

Deze emoties kunnen zwaar wegen als je gelooft dat ze altijd het slachtoffer zal zijn, het bouwt op en het blijft zeuren. Na verloop van tijd kunnen deze gevoelens oplopen:

• woede-uitbarstingen
• depressie
• isolement
• eenzaamheid

Lees ook: Waarom wrok koesteren schadelijk is voor je gezondheid

Oorzaken slachtoffermentaliteit

Zeer weinig nemen bewust een slachtoffermentaliteit aan. Het is vaak geworteld in een paar dingen:

Trauma

Voor een buitenstaander lijkt iemand met een slachtoffermentaliteit misschien overdreven te reageren, maar vaak zijn mensen met een slachtoffermentaliteit in het verleden echt slachtoffer geweest. Een slachtoffermentaliteit kan naar voren komen als een coping of afweermechanisme om met trauma om te gaan.

Niet iedereen die traumatische situaties ervaart ontwikkelt een slachtoffermentaliteit. Sommige mensen trekken juist alle schuld naar zich toe (zie: het overlevendensyndroom), maar mensen reageren op verschillende manieren op tegenspoed. Emotionele pijn kan je gevoel van controle verstoren, wat bijdraagt aan gevoelens van hulpeloosheid, tot het punt dat je je gevangen voelt en het opgeeft.

Vertrouwensbreuk

Een vertrouwensbreuk, vooral als het gaat om herhaaldelijk verraad, kan mensen het gevoel geven slachtoffer te zijn en maakt het voor hen moeilijk om iemand te vertrouwen. Als je moeder bijvoorbeeld nooit haar beloften nakwam kan het moeilijk zijn om anderen in de toekomst te vertrouwen.

Lees ook: Hechting en hechtingsproblemen bij kinderen en volwassenen

Codependentie of medeafhankelijkheid

Deze mentaliteit kan zich ook ontwikkelen naast codependentie of medeafhankelijkheid. Als je codependent bent offer je je doelen op om je partner te ondersteunen. Als gevolg daarvan kun je je gefrustreerd en verontwaardigd voelen over het feit dat je nooit krijgt wat je nodig hebt, zonder je eigen rol in deze situatie te erkennen.

Lees ook: Codependentie

Manipulatie

Sommige mensen die de rol van slachtoffer op zich nemen voelen bewust of onbewust een beloning als anderen de schuld krijgen voor de problemen die ze zelf veroorzaken, of wanneer anderen zich schuldig voelen. Of ze voelen zich beter als ze anderen manipuleren om sympathie en aandacht te krijgen.

Bij mensen die een slachtoffermentaliteit aannemen om te kunnen manipuleren is de slachtofferrol waarschijnlijk een symptoom van een persoonlijkheidsstoornis.

Omgaan met je eigen slachtoffermentaliteit

Je af en toe gewond en gekwetst voelen is een gezonde indicatie van je eigenwaarde. Maar als je gelooft dat je altijd het slachtoffer bent van omstandigheden, dat de wereld je oneerlijk behandelt, of dat niets wat misgaat jouw schuld is, dan kan het praten met een psycholoog of psychiater je helpen om andere mogelijkheden te erkennen.

Een therapeut kan je helpen met:

• het onderzoeken van de onderliggende oorzaken van de slachtoffermentaliteit
• werken aan zelfmedelijden en zelfmededogen
• persoonlijke behoeften en doelen identificeren
• een plan te maken om je doelstellingen bereiken
• de redenen voor je gevoel van machteloosheid te onderzoeken

Zelfhulpboeken kunnen ook enige begeleiding bieden, bijvoorbeeld “Pulling Your Own Strings“.

Het is altijd een goed idee om met een getrainde professional te praten als je misbruik hebt meegemaakt of andere trauma’s hebt. Onbehandelde trauma’s kunnen bijdragen aan hardnekkige gevoelens van slachtofferschap en aan:

• depressie
• relatieproblemen
• een reeks fysieke en emotionele symptomen

Omgaan met de slachtoffermentaliteit van iemand anders

Het kan een uitdaging zijn om te communiceren met iemand die zichzelf altijd als slachtoffer ziet. Ze kunnen weigeren verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen fouten en iedereen de schuld geven als het misgaat. Ze kunnen altijd op zichzelf lijken en geïsoleerd zijn. Een slachtoffermentaliteit is geen excuus voor slecht gedrag. Het is belangrijk om grenzen te stellen als je iemand kent met deze mentaliteit.

Maar vergeet niet dat veel mensen die met deze mentaliteit leven, geconfronteerd zijn met moeilijke of pijnlijke levensgebeurtenissen. Dit betekent niet dat je verantwoordelijkheid voor hen moet nemen of beschuldigingen en verwijten moet accepteren, maar probeer je reactie te laten leiden door empathie.

Vermijd diagnosticeren of labelen

Labels zijn over het algemeen niet nuttig. Je hoeft iemand niet ‘slachtoffer’ te noemen of te zeggen dat hij zich als een slachtoffer gedraagt. Probeer in plaats daarvan met medeleven specifieke gedragingen of gevoelens naar voren te brengen die je opvallen, zoals:

• veel klagen
• het verschuiven van de schuld
• het niet aanvaarden van verantwoordelijkheid
• zich gevangen of machteloos voelen
• het gevoel dat niets een verschil maakt

Het is mogelijk dat het starten van een gesprek hen een kans geeft om hun gevoelens op een productieve manier te uiten.

Stel grenzen

Iemand met een slachtoffermentaliteit kan anderen de schuld geven van problemen of schuldgevoelens geven over dingen die niet zijn gelukt. Je kunt je daarom constant beschuldigd voelen, alsof je op eieren loopt, of je kunt je voortdurend moeten verontschuldigen voor situaties waarin je allebei verantwoordelijk bent.

Het is vaak moeilijk om iemand te helpen of te steunen wiens perspectief sterk lijkt te verschillen van de werkelijkheid. Als iemand zich veroordelend of beschuldigend opstelt naar jou of anderen kan het aangeven van grenzen helpen. Maak je zoveel mogelijk los van hun negativiteit, en geef de verantwoordelijkheid terug aan hen.

Je kunt nog steeds medeleven en zorg bieden aan iemand als je soms ruimte voor jezelf opeist.

Bied hulp bij het vinden van oplossingen

Misschien wil je je geliefde of vriend beschermen tegen situaties waarin ze zich slachtoffer kunnen voelen. Maar dingen voor hen oplossen kan je emotioneel vermoeien en de situatie juist verergeren. Een betere optie is om hulp te bieden bij het vinden van een oplossing. Je kunt dit in drie stappen doen:

• Erken hun geloof dat ze niets aan de situatie kunnen doen.
• Vraag wat ze zouden doen als ze de macht hadden om wel iets te doen.
• Help hen te brainstormen over mogelijke manieren om dat doel te bereiken.

Bijvoorbeeld: “Ik weet dat het erop lijkt dat je geen baan kunt krijgen. Dat moet echt frustrerend zijn. Hoe ziet je ideale baan eruit?” Afhankelijk van hun reactie kun je ze aanmoedigen om hun zoektocht te verbreden of te vernauwen, verschillende bedrijven te overwegen, of andere gebieden te proberen.

In plaats van direct advies te geven, specifieke suggesties te doen of het probleem voor hen op te lossen, helpt je hen dan te beseffen dat ze misschien wel de middelen hebben om het zelf op te lossen.

Geef aanmoediging en validatie

Je empathie en aanmoediging leiden misschien niet direct tot verandering, maar ze kunnen wel een verschil maken. Probeer:

• iemand te wijzen op dingen waar ze goed in zijn
• zijn of haar prestaties te beadrukken
• hem of haar te herinneren aan jouw genegenheid
• hun gevoelens te valideren

Mensen die geen sterke ondersteunende netwerken en middelen hebben om hen te helpen omgaan met trauma’s hebben het zwaarder om slachtofferschap te overwinnen. Het aanmoedigen van je vriend of geliefde om met een therapeut te praten kan ook helpen.

Leef je in

Mensen met een slachtoffermentaliteit kunnen:

• zich hopeloos voelen
• denken dat het hen ontbreekt aan steun
• zichzelf beschuldigen
• gebrek aan zelfvertrouwen hebben
• weinig eigenwaarde hebben
• strijden met depressie en PTSS

Deze moeilijke gevoelens en ervaringen kunnen hun emotionele leed verhogen, waardoor een slachtoffermentaliteit nog moeilijker te overwinnen is.

Conclusie

Een slachtoffermentaliteit kan pijnlijk en schrijnend zijn en uitdagingen creëren, zowel voor de mensen die ermee leven als voor de mensen in hun leven. Maar het kan worden overwonnen met de hulp van een therapeut, met mededogen en met zelfkennis.