Sekse of geslacht

Wat betekent sekse of geslacht in de biologie?

Sekse of geslacht is een eigenschap van dieren en planten die hun soort voortplanten door seksuele voortplanting. De sekse of het geslacht bepaalt de voortplantingsfunctie van een individu. Het soort voortplantingscellen (gameten) dat een individu produceert bepaalt zijn of haar sekse.

Vaak kan sekse daarnaast geïdentificeerd worden door verschillen in geslachtskenmerken. Dit zijn:

• chromosomen,
• hormonen,
• geslachtsklieren of voorplantingsstructuren (gonaden)
• geslachtsorganen,
• secundaire geslachtskenmerken.

Gameten

Gewoonlijk produceren mannelijke organismen bij planten en dieren kleinere gameten (spermatozoa, zaadcellen), terwijl vrouwelijke organismen grotere gameten (eicellen) produceren.

Tijdens de geslachtelijke seksuele voortplanting versmelten mannelijke en vrouwelijke gameten tot zygotes die zich ontwikkelen tot nakomelingen die een selectie van de eigenschappen van elke ouder erven.

Uitzonderingen zijn onder anderen:

• Organismen die beide soorten gameten produceren (ook wel hermafrodieten genoemd)
• Schimmels en sommige andere organismen die meer dan twee verschillende soort gameten, seksen, of paringstypen hebben maar zich nog steeds voortplanten in paren in elke combinatie van twee seksen.
• Seksueel ongedifferentieerde soorten waarin de individuen isomorf (allemaal dezelfde vorm hebben) en de gameten isogaam (niet te onderscheiden in grootte en morfologie) zijn. Bij deze soorten is geen sprake van ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’.
• Ongeslachtelijke voortplanting of aseksuele reproductie waarbij er geen genetisch materiaal van gameten gecombineerd omdat er maar één ouder is. Diersoorten als sommige hagedissen en wandelende takken planten zich uitsluitend ongeslachtelijk voort en vele eencelligen planten zich geslachtelijk voort door celdeling. Sommige soorten als bladluizen, grondaaltjes of wormpjes kunnen zich zowel geslachtelijk als ongeslachtelijk voortplanten

Chromosomen

De sekse wordt bij de meeste zoogdieren genetisch bepaald door het XY geslachtsbepalingssysteem, waarbij mannelijke zoogdieren een X en een Y chromosoom dragen (XY), terwijl vrouwelijke zoogdieren twee X chromosomen dragen (XX).

Andere chromosomale geslachtsbepalingssystemen bij dieren zijn de ZW-geslachtsbepaling (ZW vrouwelijk, ZZ mannelijk) bij vogels en de X0-geslachtsbepaling (XX vrouwelijk, één X, aangeduid X0 of XO, mannelijk) bij veel insecten en spinachtigen.

Secundaire geslachtskenmerken

Mannelijke en vrouwelijke individuen van een soort kunnen op elkaar lijken, of lichamelijke verschillen vertonen (seksueel dimorfisme). De verschillen weerspiegelen de verschillende voortplantingsdruk die de seksen ondervinden. Partnerkeuze en seksuele selectie kunnen de evolutie van lichamelijke verschillen tussen de seksen versnellen.

Andere geslachtskenmerken

Bij sommige dieren is er sprake van omgevingsafhankelijke geslachtsbepaling waaronder temperatuurafhankelijke geslachtsbepaling bij veel reptielen en beenvissen en geslachtsbepaling op basis van fotoperiodiciteit bij enkele kreeftachtigen.

Dyadisch versus intersekse

Vaak wordt gedacht dat sekse alleen mannelijk en vrouwelijk omvat, maar net als gender is sekse een spectrum met mannelijk en vrouwelijk als twee uiterste punten. Mensen en alle andere diersoorten kunnen intersekse zijn, wat betekent dat ze niet helemaal in ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ vallen.

Als je geboren werd met een combinatie van chromosomen en geslachtskenmerken die in mannelijk of vrouwelijk kunnen vallen, ben je dyadisch. Als je geboren werd met een combinatie van chromosomen en geslachtskenmerken die niet compleet in mannelijk óf vrouwelijk vallen wordt je intersekse beschouwd. Intersekse is niet één enkel type, maar omvat een breed scala aan variaties in een van de kenmerken of een combinatie van kenmerken.

Je kunt niet in transitie naar intersekse. Als je niet intersekse bent, maar door bijvoorbeeld een transitie geen combinatie van chromosomen en geslachtskenmerken meer hebt die past bij de definitie van dyadisch kan je wel als altersekse beschouwd worden.

Sekse versus gender

Sekse of geslacht is het onderscheid bij organismen gebaseerd op het biologische verschil in voortplantingsorganen, fysiologie en gedrag. Daarmee onderscheidt het zich van gender, wat de culturele uitdrukking is van die verschillen. 

De meeste kinderen wordent opgevoed met de veronderstelling dat ze zich zullen identificeren met een identiteit die past bij de bij geboorte toegewezen sekse hoewel dat niet bepalend is voor iemands gender later in het leven.

In het kader van het genderbinair wordt aangenomen dat gender toegewezen kan worden op basis van sekse. Het is meestal mannelijk, vrouwelijk, of intersekse, hoewel intersekse baby’s vaak een niet-vrijwillige operatie krijgen zodat hun lichaam dichter bij mannelijk of vrouwelijk ligt.

Gender kan verschillen van iemands biologische sekse (transgender). Comfort of ongemak (dysforie) met je geslachtskenmerken kan helpen bij het bepalen van je gender, maar dit is niet altijd het geval.

Mensen kunnen een andere genderidentiteit hebben dan past bij hun toegewezen gender en ze kunnen hun geslachtskenmerken veranderen door een operatie, hormoonvervangingstherapie of andere medische ingrepen.