Fantasie als afweermechanisme

Fantasie als afweermechanisme

Wanneer het leven vervelend of verontrustend is gebruiken mensen vaak fantasie als een manier om aan de realiteit te ontsnappen. Fantasie is één van de afweermechanismen of copingsmechanismen die het brein kan gebruiken om te ontsnappen aan de realiteit.

Wat is een afweermechanisme?

Wanneer je moeilijke emoties of impulsen hebt zoek je vaak naar manieren om met deze ongewenste gevoelens om te gaan. In tegenstelling tot bewuste strategieën die we gebruiken om met dagelijkse stress om te gaan, werken deze afweermechanismen op een volledig onbewust niveau. Ze zijn een manier waarop je geest onbewust probeert je angst te verminderen en je emotioneel evenwicht te herstellen.

Sigmund Freud was de eerste die sprak over psychologische afweermechanismen tegen angst en stress, en Anna Freud was de eerste die afweermechanismen definieerde. Na deze oorspronkelijke definitie gingen onderzoekers echter verder op zoek naar andere mogelijke afweermechanismen. Één daarvan is fantasie.

Lees ook: de psychologische afweermethoden volgens Anna Freud

Hoe werkt fantasie als afweermechanisme?

Fantasie helpt je om alternatieven te onderzoeken voor situaties waar je ongelukkig mee bent. Je kunt bijvoorbeeld fantaseren over het winnen van de loterij, een reünie waarin iedereen slechter terecht is gekomen dan jij, dat je favoriete popster je ten huwelijk vraagt, of dat je een ruzie met je moeder of je vervelende baas wint. Deze manier van fantaseren is normaal en tot op zekere hoogte gezond.

Fantasie wordt op honderden verschillende manieren gebruikt als afweermechanisme, van dagdromen tot een roman lezen. Je kunt je verliezen in literatuur, muziek, televisie, films, internet, social media, toneel- en theater, gamen, pornokijken of cosplay. Zulke activiteiten stellen ons in staat om aan onze werkelijke problemen of zorgen te ontsnappen.

Als het fantaseren je leven overneemt kan het er echter toe leiden dat je het contact met de werkelijkheid verliest en niet bezig bent met acties die je leven echt kunnen verbeteren. Je vermijdt problemen door je voor te stellen dat ze er niet zijn, of door je te distantiëren van de realiteit. Als je fantaseren regelmatig gebruikt als afweermechanisme kan het zelfs verslavende en obsessieve eigenschappen hebben en moeilijk los te laten zijn.

Ook handelingen die horen bij andere afweermechanismen, zoals sommige verslavingen of dissociatie en depersonalisatie hebben elementen van fantasie.

Fantaseren als persoonlijkheidstrek of aandoening

Fantasiegevoelige persoonlijkheid

Een fantasiegevoelige persoonlijkheid of Fantasy prone personality (FPP) is een voorgesteld persoonlijkheidskenmerk waarbij iemand een levenslange uitgebreide en diepe betrokkenheid in een fantasiewereld ervaart. Iemand die hier last van heeft heeft moeite om onderscheid te maken tussen fantasie en werkelijkheid en kan hallucinaties en psychosomatische symptomen hebben.

Symptomen zijn:

  • het hebben van denkbeeldige vrienden in de kindertijd
  • vaak fantaseren als kind
  • het hebben van een fantasie-identiteit
  • het ervaren van ingebeelde sensaties als echt
  • levendige zintuiglijke waarnemingen

En, iets esoterischer:

  • makkelijk te hypnotiseren
  • seksuele bevrediging zonder fysieke stimulatie

De Amerikaanse psychologen Sheryl C. Wilson en Theodore X. Barber identificeerden FPP voor het eerst rond 1981 en zeiden dat het van toepassing was op ongeveer 4% van de bevolking.

Maladaptief dagdromen (het dagdroomsyndroom)

Maladaptief dagdromen of het dagdroomsyndroom is een voorgestelde psychiatrische aandoening, geïdentificeerd door professor Eliezer Somer van de Universiteit van Haifa in Israël. Deze aandoening veroorzaakt intens dagdromen dat een persoon afleidt van zijn of haar echte leven. Mensen die lijden aan dit pathologische dagdromen of overmatig fantaseren nemen rollen en karakters aan in zelfbedachte scenario’s.

Symptomen zijn:

  • extreem levendige dagdromen met hun eigen karakters, instellingen, complotten en andere gedetailleerde, verhaalachtige kenmerken.
  • dagdromen veroorzaakt door gebeurtenissen in het echte leven
  • moeilijkheid om alledaagse taken uit te voeren
  • moeite met slapen ‘s nachts
  • een overweldigend verlangen om door te gaan met dagdromen
  • het uitvoeren van repetitieve bewegingen tijdens het dagdromen
  • gezichtsuitdrukkingen maken tijdens het dagdromen
  • fluisteren en praten tijdens het dagdromen
  • dagdromen voor lange periodes (vele minuten tot uren)

Mensen die lijden aan overmatig dagdromen zijn zich ervan bewust dat de scenario’s en personages van hun fantasieën niet echt zijn en hebben het vermogen om te bepalen wat echt is, elementen die hen onderscheiden van degenen die lijden aan schizofrenie.

Fantaseren als onderdeel van een stoornis

Fantasie bij trauma

Fantasie kan een manier zijn om een traumatische situatie mentaal of emotioneel te verlaten (spacing out) wanneer je een fantasiewereld of een bepaald scenario binnengaat. Dit helpt om je te verdoven en huidige pijn en boosheid te verlichten.

Er bestaat ook een fantasiemodel (FM) van dissociatie, die stelt dat dissociatie niet wordt veroorzaakt door een trauma, maar dat personen die gevoelig zijn voor dissociatie vaak fantasie als afweermechanisme gebruiken. Dit model is echter controversieel.

Autistisch fantaseren

Fantasie als afweermechanisme wordt ook wel eens autistisch fantaseren genoemd als het fantaseren wordt gebruikt om sociale relaties te vervangen. Deze functie van fantaseren kan niet alleen voorkomen bij een autismespectrumstoornis, maar ook bijvoorbeeld bij een sociale angststoornis of bij alexithymie.

Iemand die herhaaldelijk gepest wordt op school kan zich bijvoorbeeld terugtrekken in een fantasiewereld die gebaseerd is op haar favoriete film. Ze brengt al haar tijd door in deze fantasiewereld en verliest daarmee vriendschappen. Ook haar schoolwerk kan er onder gaan lijden.

Schizoïde fantasie

Fantasie als afweermechanisme wordt ook wel eens schizoïde fantasie genoemd als het fantaseren wordt gebruikt om ongemakkelijke situaties te vermijden. Dit afweermechanisme komt vaak voor bij kinderen of kan later in de ontwikkeling aanwezig zijn bij schizoïde persoonlijkheidsstoornis.

Mensen met een schizoïde persoonlijkheidsstoornis hebben een levendige fantasie waar ze zich vaak in terugtrekken. Ze hebben vaak ook uitgebreide fantasierelaties in plaats van echte relaties. In hun fantasieën hebben ze totale controle over wat er gebeurt, dat maakt fantasierelaties veiliger. Sommige mensen met een schizoïde persoonlijkheidsstoornis creëren zulke meeslepende en uitgebreide fantasiewerelden dat ze beroemde schrijvers worden.

Fantaseren en psychose

Mensen met schizofrenie kunnen werkelijkheid niet onderscheiden van de fantasie. Er bestaat daarom een opvatting dat dagdromen en fantasie belangrijke factoren zijn bij het ontstaan en de instandhouding van hallucinerende psychose.

De resultaten van verschillende studies kunnen echter het idee dat psychotische patiënten bijzonder frequente of levendige dagdroomactiviteit hebben niet ondersteunen. Psychotische patiënten hebben eerder de neiging om aspecten van de normale fantasie te remmen.

Fantasie in andere stoornissen

  • In een studie naar depressieve patiënten werd een negatieve fantasiestijl geassocieerd met een klinische depressie.
  • Slaapstoornissen werden ook geassocieerd met een negatieve fantasiestijl.
  • Extreem of maladaptief dagdromen komt voor bij ADHD en OCD

Andere vormen van fantasie als copingsmechanisme

Fantasiebinding of fantasieband

Een bijzondere vorm van fantasie als afweermechanisme is de fantasiebinding (fantasy bond) volgens Robert Firestone. Dit omschrijft de illusie van samensmelting van jou als kind met je ouder of verzorger, meestal je moeder, als je ouders niet beschikbaar waren of aan je behoeften voldeden. Deze fantasiebinding biedt op latere leeftijd een illusie van liefde die echt emotioneel contact met iemand anders verhindert.

Alle mensen hebben in verschillende mate de neiging om denkbeeldige connecties te maken met mensen. Veel mensen hebben een angst voor intimiteit en zijn tegelijkertijd bang om alleen te zijn. Een fantasiebinding stelt je in staat om een zekere emotionele afstand te bewaren en tegelijkertijd de eenzaamheid te verlichten, maar deze band vermindert de kans op succes in een relatie.

Lees ook: hechting en hechtingsproblemen bij kinderen en volwassenen

Lees ook: gezonde manieren om met negatieve gevoelens om te gaan

Lees dit artikel ook in:

Bronnen